میراث مکتوب – تا نیمه اول قرن دوم هجری، اغلب جغرافیانویسان را لغت شناسانی تشکیل می دادند که به ذکر انوار و فضایل تاریخی و جغرافیایی می پرداختند. گسترش قلمرو اسلامی و آشنایی با ملل دیگر روند «جغرافیای فضیلت شمار» را به سمت «جغرافیای توصیفی» تا هجوم مغول سوق داد. در تالیفاتی که به جغرافیای توصیفی می پرداختند، موضوعاتی همچون مسالک، راه هایی که به خانه خدا ختم می گردید، تعیین جهت قبله، جغرافیای طبیعی و آب و هوا توجه گردید. ترس از مغول، جغرافیای توصیفی و طبیعی را به سمت «جغرافیای تاریخی و انسانی» سوق داد. بیشتر نویسندگان این کتب ماجراجویانی بودند، که تلاش داشتند، در نژاد، مردم شناسی، آداب و رسوم و مذهب مغولی دقت و اکتشاف کنند تا پاسخی برای اذهان آشفته مردم و بخصوص اروپاییان پیدا کنند. به همین جهت مهم ترین منابع جغرافیایی این دوره را سفرنامه های غربی تشکیل می دهد. وضعیت خانقاه ها، صوفیان و درویشان و وضع اقتصادی مردم در این تالیفات جایگاهی ویژه می یابد و بدین لحاظ روند جغرافیانویسی مسلمانان از جغرافیای فضیلت شمار به سمت جغرافیای طبیعی(توصیفی) و سپس جغرافیای تاریخی- انسانی حرکت نمود.
آنچه مطالعه کردید چکیده مقاله «اثرات هجوم مغول در سیر جغرافیانویسی» نوشته دکتر عبدالرسول خیراندیش، مریم غلامی خسروآبادی و میکائیل وحیدی است که در مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، شماره ۱۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۱ به چاپ رسیده است.
متن کامل این مقاله را در فایل پایین مشاهده کنید.