میراث مکتوب- ابوالفضل بیهقی، ادیب، پژوهشگر و تاریخ نگار بزرگ، که وی را “پدر نثر فارسی” می شناسند، یکی از مفاخر خطه “بیهق” (سبزوار کنونی) است که نام بلند او چون خورشیدی همواره در آسمان ادب این سرزمین می‌درخشد.
وی با نگارش اثر گرانسنگ و بی‌نظیر خود موسوم به “تاریخ بیهقی”، میراث جاودانه ای برای قوام‌بخشی هویت این مرز و بوم و زنده نگه داشتن زبان فاخر فارسی بر جای گذاشته است.
بنا بر آنچه در تواریخ آمده است، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی مشهور به “دبیر” در سال ۳۸۵ هجری قمری در قریه “حارث آباد” سبزوار دیده به جهان گشوده و آموزش ابتدایی را در بیهق و تحصیلات تکمیلی را در نیشابور گذرانیده است.
وی سپس به سبب علاقه وافر به نویسندگی به دربار غزنویان راه یافته و به دستیاری “خواجه ابونصر مُشکان” (صاحب دیوان رسالت محمود غزنوی) برگزیده شده و این استاد، بیهقی را محرم و یار نزدیک خود دانسته، چنانکه اسرار و اخبار دستگاه غزنوی را با او در میان می گذاشته است و این موضوع سرمایه ارزشمندی برای بیهقی در کتابت تاریخش بوده است.
بیهقی در دوران حکومت مسعود غزنوی، فرزند سلطان محمود، نیز دبیر دیوان رسالت بود و زیر دست “ابوسهل زوزنی” کار می کرد و در زمان سلطنت عزالدوله، عبدالرشید غزنوی در ۴۴۰ هجری قمری به طور رسمی ریاست دیوان رسالت را بر عهده گرفت و چندی بعد نیز به سبب دسته بندی ها و سعایت سخن چینان درباری، برکنار و زندانی شد.
بیهقی که در آن مقطع خود را نزدیک به روزگار بازنشستگی و دوران پیری می دید تصمیم گرفت حاصل تجربیاتش را در قالب اثری عظیم برای آیندگان به یادگار گذارد، لذا به سراغ یادداشت های خود رفته و از سال ۴۴۸ تا ۴۵۱ هجری قمری به تألیف این تاریخ پرداخت.
کتاب ارزشمند تاریخ بیهقی، که با نام های دیگری نظیر “تاریخ مسعودی”، “تاریخ آل سبکتکین”، “جامع التواریخ” و نیز “تاریخ آل ناصر” معروف است از اُمّهات نثر فارسی و یکی از منابع مهم و معتبر شناخت تاریخ ایران در دوره غزنویان است که باید اقرار کرد که این تاریخ آیینه شفاف و بی غبار روزگار غزنویان و بخش های شرقی ایران آن روزگاران است.
اثر بیهقی در شرح سلطنت آل سبکتکین در ۳۰ مجلد نگاشته شده که در آن از تشکیل دولت غزنوی تا اوایل سلطنت ابراهیم بن مسعود نوشته شده بوده است، اما اکنون تنها بخش اندک و محدودی از آن که به وقایع دوران سلطنت مسعود بن محمود غزنوی و تاریخ خوارزم مربوط می شود، موجود است.
بیهقی نه تنها یک مورخ است، بلکه در کتابش موشکافانه به مسائل اجتماعی و اوضاع جغرافیایی پرداخته و بیان و اثرش گنجینه ای ارزشمند از امثال و حکم و پند و اندرز است، اثر وی نوعی ادبیات و تاریخ ادبیات است که از متون کلاسیک به شمار آمده و سرشار از فنون بلاغت، آرایه های ادبی و نثری آهنگین است چنانکه وی را بحق در جایگاه پدر نثر فارسی نشانده است.
منبعی ارزشمند در شناخت آن روزگار
درباره اثر بیهقی بایست گفت که تاریخ بیهقی علاوه بر اینکه از منابع اصیل و دست اول عصر غزنوی است، همچنین منبع بسیار ارزشمندی برای شناخت حکومت های معاصرش از جمله سلجوقی، سامانی، صفاری و خلفای عباسی محسوب می شود.
این مورخ بزرگ، از لحاظ اعتقادی نیز فردی خداترس بود که پیامبر (ص) را یگانه روی زمین می دانست و جوانمردانه بر عهد خویش پایبند بود و با رای و تدبیر، امور خود را اداره می کرد.
وی در تاریخ نگاری خویش، بر خلاف آنچه که مرسوم بود، بدون ترس و واهمه ضعف پادشاهان و سلاطین را گوشزد کرده و در برابر گردنکشان سر اطاعت نداشت، حقیقت و حق مطلب را بی هیچ ملاحظه ای بیان نموده و در اصول تاریخ نگاری دیدی دقیق و نقدی علمی داشت.
دکتر “علی اکبر فیاض”، مصحح و استاد ادبیات فارسی و بنیانگذار دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد بود، که برجسته ترین کار او تصحیح تاریخ بیهقی بوده است، اثر بیهقی را شاهکار ادب فارسی و نمونه خوب تاریخ نویسی می داند که یکی از منابع مهم و معتبر شناخت تاریخ ایران در دوره غزنویان است.
ابوالفضل بیهقی خود نیز اثر خود را خواندنی دانسته و می نویسد: “هیچ سخنی نیست که به خواندن نیرزد که آخر هیچ حکایت از نکته ای که به کار آید خالی نباشد”.
تاریخ مسعودی، دارای اشارات و اطلاعات بی نظیری از تشکیلات دیوانی ایران آن دوره است، بیهقی در منصب دیوانی خود یاداشت ها برمی‌داشت و از اسناد رسمی دیپلماتیک برای خود نسخه ها تهیه کرده بود که در موسم خانه نشینی آنها را تنظیم کرده و در قالب یک راوی منصف، بی غرض و بی طرف، برای آیندگان به یادگار گذاشته است.
وی در تاریخ خود به دفاع از جامعیت کارش پرداخته و به درستی ادعا کرده است که “داد تاریخ را به تمامی داده است” و در جایی از کتابش نوشته است: “می خواهم که داد این تاریخ به تمامی بدهم و گرد زوایا و خبایا برگردم، تا هیچ چیز از احوال پوشیده نماند و اگر این کتاب دراز شد و خوانندگان را از خواندن ملامت افزاید، طمع دارم به فضل ایشان، که مرا از مبرمان نشمرند”.
برافراشتن بنایی بلند از تاریخ
بیهقی در تاریخ نگاری از بیان تاریخ خشک و بی روح امتناع داشته و می گوید: “من آنچه واجب است بجای آرم”.
از طرفی چون در دوران سالخوردگی به نوشتن این کتاب همت گماشته، نیاز ندیده است تا اربابان پیشین خود را مدح نماید و در تاریخ مسعودی می نویسد که قصدش بزرگنمایی و قدردانی از مسعود نیست، بلکه “غرض من آن است که تاریخ پایه ای بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم، چنانکه ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند”.
بیهقی، یکدندگی و لجاجت مسعود را در برخورد با سلجوقیان نقد کرده و یا از حرص طمع و رفتار سلطان در آمل ناخوشنود است و در جایی از کتابش در باره ناملایمتی و دل نبستن به دنیا و عبرت گرفتن می نویسد: “و ندانم تا این نوخاستگان درین دنیا چه بینند که فراخیزند و مشتی حُطام گرد کنند و ز بهر آن خون ریزند و منازعت کنند و آنگاه آن را آسان فرو گذارند و با حسرت بروند”.
ابوالفضل در نگارش تاریخش در پی حقیقت است که نوشته است: “اگرچه این اقاصیص از تاریخ دور است، من آنچه واجب است و حقیقت، بجای آرم تاریخ را، برای آیندگان می نویسم که این تاریخ پیش گرفته ام، التزام این قدر بکرده ام، تا آنچه نویسم یا از معاینه من است یا از سماع درست از مردی ثقه”.
وی می افزاید: “در تاریخی که می کنم سخنی نرانم که آن را به تعصبی و تربّدی کشد و خوانندگان این تصنیف گویند شرم باد این پیر را”، بیهقی عامه مردم را نادان می داند که به جای اینکه در پی حقیقت باشند، باطل ممتنع را بیشتر دوست دارند.
بیهقی در نثر، هم‌تراز فردوسی در نظم
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی گفت: اثر ارزشمند تاریخ بیهقی در کنار شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی، از بزرگترین آثار ادبی زبان فارسی است که یکی در نثر و دیگری در نظم، بر تارک ادبیات ایران زمین می‌درخشند.
محمدجعفر یاحقی افزود: چتر فرهنگی فراگیر بیهقی، منطقه خراسان بزرگ و جهان فارسی زبان روزگار مولف را به تمامی فرامی‌گیرد و این میراث مشترک بشری بین اهالی ایران، افغانستان، تاجیکستان و حتی هندوستان، نامبردار است و از این جهت اثری فراملی به شمار می‌آید که می‌تواند در تحکیم روابط منطقه‌ای نقش مؤثری داشته باشد.
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه بیهقی نویسنده ای است که بخش زیادی از عمرش را در دربار و مقام دیوانی گذرانده است، گفت: اینکه چگونه طبع سخن و ادب و میل به حضور در فضای سیاسی، همزمان در یک فرد جمع شده، به بنیان های تربیتی و شخصیت خانوادگی بیهقی بازمی گردد، اینکه در خانواده با فرهنگ و اهل فنی رشد یافته و مسائل مختلف را به خوبی آموخته است.
یاحقی افزود: ارتباط بیهقی با استادش بونصر مشکان سبب شد در کارش تبحر و مهارت کسب نماید و نیز بیهقی شخصیت مستقل و تیزبینی داشته و در پس هر مساله ای، علت را جست و جو می کرده و کنجکاوی خاصی نسبت به مسائل جانبی آن داشته است و به همین دلیل به عنوان کارمند دفتری دیوان رسالت به دستگاه غزنویان وارد می شود.
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی گفت: هنر دیگر بیهقی برخورداری از خطی خوش و خوانا بوده و همه چیز به خط بیهقی کتابت می شده، بنابراین از جزییات مسائل مطلع و محرم راز بوده و از آنجا که ذاتا فردی کنجکاو است با دقت مسائل را در کارش انعکاس می دهد.
یاحقی افزود: ریزبینی هایی که بیهقی در تاریخ معروفش از خود نشان داده است، ناشی از همین موقعیت خاص و وقوف به اسرار دربار است که در کنار حس علت یابی، دید علمی و تکوین مسائل کار او را از دیگران متفاوت می کند.
وی اظهار داشت: بیهقی مورخی نیست که صرفا راوی فتح و شکست و جلوس حاکمان باشد اما در عین حال که فرد محتاط و معتدلی است، آماج کینه و دشمنی های بسیار هم قرار گرفته اما این هم در نوع خود هنر و مهارتی است که فردی بتواند به گونه ای از سیم های خاردار عبور کند که کمتر آسیبی ببیند.
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی گفت: کتاب بیهقی به لحاظ ادبی یکی از زیباترین، کهن ترین و موفق ترین نثرهای فارسی است که سرمشق نویسندگان و شاعران قرار گرفته و نثر بیهقی نثر شاعرانه ای است و بسیاری از شعرای معاصر تحت تاثیر سبک و سیاق وی قرار گرفته اند.
دکتر یاحقی افزود: زبان و واژگان ادبی بیهقی به قدری متنوع است که این کتاب می تواند به عنوان یکی از پایه های زبان فارسی باشد و تاریخ بیهقی به لحاظ ساختار و حکایت پردازی در خلق نمونه ها و ژانرهای ادبی بسیار مهم است که قابل تبدیل به نمایشنامه و تصویر دارد.
این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: وقتی لغت نامه دهخدا را می گشایید در هر مدخلی اولین شاهد نثرش از بیهقی و اولین شاهد شعرش از شاهنامه است، یعنی تاریخ بیهقی همدوش شاهنامه در تکوین لغت نامه فارسی نقش دارد.
یاحقی افزود: از منظر اخلاق هم باید گفت در تاریخ بیهقی اخلاق خاصی حاکم است و صداقت، راستگویی و صمیمیت در کار، از اصول اندیشه اوست.
روز اوّل آبان، از سال ۱۴۰۱ به نام روز ملّی بزرگداشت ابوالفضل بیهقی در تقویم ملّی کشور به ثبت رسیده است.
به همین مناسبت امروز سیزدهمین همایش بین المللی بزرگداشت بیهقی و بازشناخت پیوند نثر فارسی و هویت ملّی به همت دانشگاه حکیم سبزواری در این شهرستان برپا می‌شود که به مدت ۲ روز ادامه می یابد.
دبیر همایش بین المللی بزرگداشت ابوالفضل بیهقی گفت: در این همایش، شماری از پژوهشگران از کشورهای ایران، پاکستان، افغانستان، ارمنستان، عراق و اقلیم کردستان عراق به صورت حضوری و مجازی شرکت دارند که به موضوع بسیار ضروری و مهم «هویت»، که بسان شناسنامه ملی هر ایرانی است، می‌پردازند.
مهیار علوی مقدم برنامه‌های جنبی این همایش را دیدار و گفتگوی اهل هنر، نمایش و سینما با دکتر قطب الدین صادقی، یکی از کارگردانان و نمایشنامه نویسان مطرح ملی و نیز برپایی کارگاه «رویکردهای نوین در طراحی صحنه» توسط دکتر میثم زندی، نویسنده و کارگردان حوزه نمایش و نواختن «زنگ بیهقی» در مدارس برگزیده سبزوار عنوان کرد.
منبع: ایرنا