میراث مکتوب- جلسه نقد و بررسی کتاب گلستان هنر، اثر «قاضی میراحمد منشی‌قمی» به تصحیح «سیدکمال حاج‌سیدجوادی»، به‌صورت مجازی برگزار شد. در این نشست، سیدکمال حاج‌سیدجوادی، مصحح کتاب؛ سیدمهدی حسینی، عضو پیوسته فرهنگستان هنر؛ رضا شعبانی، پژوهشگر و استاد تاریخ؛ هادی سیف، پژوهشگر هنرهای سنتی ایران؛ علی‌اصغر میرزایی‌مهر، استادیار دانشگاه علم و فرهنگ؛ و کفایت کوشا، پژوهشگر هنرهای سنتی؛ به سخنرانی درباره این اثر تازه‌انتشاریافته انتشارات فرهنگستان هنر پرداختند.
رضا شعبانی اولین سخنران این نشست بود. او با تأکید بر اهمیت کتاب و کاری که حاج‌سیدجوادی انجام داده است گفت: این کتاب به مسائلی اشاره کرده که باید به آنها پرداخته شود. من که تاریخ هنرهای ایرانی درس می‌دهم هنر را قدرت خلاقه انسان می‌دانم. از زمانی که ما با صناعات جدید آشنا شده‌ایم، تعریف هنر با مفهوم قدیم یونانی‌اش فرق کرده است. در ایران باستان، هنرها به‌صورتی که در یونان باستان و در شش هنر تعریف شده بود جلوه نداشت. نوع ساختارهای سیاسی، اجتماعی، و به‌دنبالش، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی در شکل‌دهی هنر نقش داشت. در بین ما، بیشتر، هنرهای رزمی وجود داشت؛ «راست بگو و تیرانداز خوبی باش».
شعبانی در ادامه سخنان خود نبوغ ایرانی را خمیرمایه اصلی حفظ و ترویج خط دانست و افزود: در تاریخ ایرانی، ایرانی‌ها خطی دیگر را نیز گرفتند و پرورش دادند و به‌صورتی که هست درآوردند تا راحت نوشته شود. این خطْ کوفی است که در این کتاب نیز درباره آن صحبت شده است. از زمان اسلام و در دویست سال اول، خط کوفی‌ای رواج یافت که خیلی مشکل بود و نمی‌شد آن را به‌راحتی خواند. تمامی شعبی که خط کوفی پیدا کرده، بی‌استثنا، از مغز ایرانی برخاسته و محصول ذهن ایرانیان است؛ ملتی نابغه و بااستعداد.
این پژوهشگر سخنان خود را این‌گونه جمع‌بندی کرد: موضوع پرورش خط کوفی ادامه مییابد تا برسد به آن‌چیزی که الآن به آن نستعلیق می‌گوییم و زیباترین خط است. این خط فقط محصول نبوغ ایرانیان است. این ملت بوده که توانسته حداقل 27 نوع خط را از دل خط کوفی بیرون بیاورد.
وجه ممیز این کتاب در این است که یک کار تطبیقی انجام داده است
سیدمهدی حسینی هم این‌گونه صحبت‌هایش را آغاز کرد: خوشبختانه، فرهنگستان هنر و انتشارات آن وسیله‌ای شدند تا این کتاب منتشر شود. نخستین آشنایی من با این کتاب به سال 1352 برمی‌گردد که این کتاب برای نخستین بار چاپ شد و در اختیار همه قرار گرفت. تقریباً تمام کسانی که در زمینه‌های نگارگری و خوش‌نویسی کار می‌کردند کتاب را گرفتند و این کتاب به بیشتر کتابخانه‌های تخصصی هم راه یافت؛ البته این کتاب کمی نایاب شده است که با این اقدام فرهنگستان، مجدداً در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.
عضو پیوسته فرهنگستان هنر، با اشاره به منابع کتاب، در ادامه سخنانش گفت: در این کتاب، منشی‌قمی تقریباً چکیده‌ای از تمامی فعالیت‌هایی را که تا آن موقع به نگارش درآمده بود نوشت و ماحصل آن را در این کتاب شاهدیم. او چون در دربار منشی بوده و به کتابخانه دسترسی داشته، توانسته است از منابع موجود استفاده کند. از همین اطلاعات که در دیباچه این کتاب آمده درمی‌یابیم که افرادی چون «سلطان‌محمد»، «میرمصور» و «آقامیرک» سردمدار و مدیر هنری شاهنامه بزرگ دوره صفوی، شاهنامه شاه‌طهماسبی، بوده‌اند.
او اهمیت کار مصحح را یادآور شد و گفت: یکی از کارهای مهمی که حاج‌سیدجوادی انجام داده است و باید روی آن تأکید کرد این است که علاوه بر اینکه به کتاب تعلیقاتی را افزوده، از روی 9 نسخه پراکنده که در دنیا داریم کاری تطبیقی انجام داده است؛ یعنی همان کتاب مرحوم سهیلی‌خوانساری را، که در سال 1352 منتشر شد، مجدداً نشر نداده است. آنچه کتاب را افضل بر دیگر کتاب‌های این حوزه می‌کند همین کار تطبیقی است و این موضوعْ کتاب را از دیگر نسخه‌های گلستان هنر متمایز می‌کند.
حسینی در پایان صحبت‌های خود گفت: از دیگر ویژگی‌های کتاب این است که مصحح تمامی واژگان پراکنده‌ای را که در کلاس‌ها و در کارگاه‌ها استفاده می‌کنیم و در مواردی هم به‌اشتباه تفسیر و بیان می‌شود، در انتهای کتاب، به‌صورت مفصّل و همراه با توضیح و شرح آورده است.
گلستان هنر بالاترین رویداد سرنوشت‌ساز زندگی من شد
هادی سیف، دیگر سخنران این نشست تخصصی، در ابتدای سخنش از مرحوم سهیلی‌خوانساری یاد کرد و گفت: ایشان حسرت می‌خورد که به نسخه‌های دیگر دسترسی نداشت و به‌ناچار با همان نسخه در دسترسْ کار را تصحیح کرد. من بعد از خواندن گلستان هنر، خود را موظف می‌دیدم که کار منشی‌قمی را، به‌نوعی، تداوم ببخشم؛ کسی که به کارش بسیار ایمان داشت و در مقدمه کتاب، آقای حاج‌سیدجوادی آن را مفصّلاً شرح داده است. منشی‌قمی شخصی سرشار از ادبیات و تاریخ و شعر بود که برای زحمتش، جز عاشق‌بودن، دلیل دیگری نمی‌توان یافت. من این را توفیقی برای خود می‌دانم که در زمانی که اولین بار گلستان هنر را خواندم، منشی‌قمی معلمی برای من می‌شود و تأثیری مستقیم در من می‌گذارد. من، به‌شدت، تحت تأثیر روش او قرار گرفتم.
این پژوهشگر با تأکید بر موضوع هنرمندان گمنام گفت: منشی‌قمی در شناخت هنرمندان گمنامِ این دیارِ هنر و خاک کیمیا قدم برداشت و پیرو ایشان، من هم، در جهت شناساندن هنرهای مردمی ایران وارد عرصه شدم. این وظیفه و وجدان وطنی بود که در وجودم بود. هر طاقی، هر نشانه‌ای، هر گنبدی، نشان از هنرمندی است که نامش در تاریخ به یغما رفته است. آفرین بر احمد قمی! آفرین بر مردی که در آن روزگار چنین کاری بزرگ انجام داده است.
سیف در پایان سخنان خود گفت: گلستان هنر یکی از آثار ارزشمند در عرصه هنر است و شاه‌کلید حل شناخت بسیاری از مسائل است. این نشان می‌دهد که قلم بر گردن اصحابش حرمت و وظیفه‌ای دارد، اگرچه این امر بهایی بسیار سنگین هم دارد. گرفتاری ما در باور منزلت هنر است. تا زمانی که خود قلم به‌دست نگیریم و به اعتمادبه‌نفس نرسیم، گرفتاری‌های ما در ناباوری‌ها ادامه دارد.
تعلیقات کتاب قابل‌دفاع نیست
علی‌اصغر میرزایی‌مهر، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علم و فرهنگ، به عنوان سخنران بعدی این نشست، به نقد و بررسی کتاب پرداخت و گفت: کاری که استاد حاج‌سیدجوادی در پژوهش برای این اثر انجام داده‌اند بسیار ارزشمند است و ما تا مدت‌ها نیازی به بازخوانی و تطبیق نسخه‌ها نخواهیم داشت و این اثر تا سال‌ها برای آیندگان ماندگار است.
این استاد تاریخ هنر در ادامه گفت: در انتهای بیشتر کتاب‌هایی که مخاطب دانشگاهی دارند چکیده انگلیسی قرار می‌گیرد که مخاطب غیرفارسی‌زبان هم مدخلی برای ورود به اثر داشته باشد.
او ادامه داد: کتاب پانویس‌های بسیار مطول دارد که هم به حجم کتاب اضافه کرده و هم به آرایش کتاب آسیب زده است. نکته دیگر اینکه در مقدمه ذکر شده که کتاب بر اساس 9 نسخه «معتبر»، تهیه شده است، اما در حقیقت، این کتاب بر اساس 9 نسخه «موجود»، تطبیق و تهیه شده است که من برای حداقل دو نسخه از این نسخ نتوانستم اعتباری پیدا کنم، چراکه آن دو دست‌نویس بودند و اعتبارشان برای من مشخص نبود.
میرزایی‌مهر افزود: مصحح در مقدمه خود، از کتاب فیروز منصوری استفاده همراه با نکوهش کرده است. لحن کتاب مذکور مورد پسند بنده نیز نیست اما این دلیل نمی‌شود که مصححْ کتاب مذکور را آن‌چنان نکوهش کند که گویی اصلاً نبوده است. بعضی از نکاتی که منصوری آورده چالش‌برانگیز است. اما وقتی مصححْ 9 نسخه را بررسی و سال‌ها درباره آنها پژوهش می‌کند طبیعی است که برای بعضی از نکات آقای منصوری پاسخی داشته باشد.
این استاد تاریخ هنر در انتها گفت: تصحیح کتابْ تصحیح بسیار قابل‌استفاده‌ای است و تصحیحی این‌چنینی صبوری فراوان می‌خواهد که تنها از استاد حاج‌سیدجوادی برمی‌آید. با این حال، تعلیقات کتاب قابل‌دفاع نیست و دارای اطلاعات تاریخ‌گذشته است. گنجینه تصاویر هیچ مزیتی بر کتاب نیفزوده و هیچ اطلاعات علمی دانشگاه‌پسندی در زیر تصاویر کتاب نیامده است و همه تصاویر در همه منابع بیرونی هست.
کار ارزشمند حاج‌سیدجوادی در تطبیق و تصحیح این کتاب ماندگار است
کفایت کوشا سخنران آخر این نشست بود که با یاد از چاپ قبلی گلستان هنر به بیان مطلب پرداخت و گفت: کار ارزشمند آقای حاج‌سیدجوادی در تطبیق و تصحیح این کتاب ماندگار است.
او افزود: پیش از گلستان هنر، کسانی بوده‌اند که این کار را انجام داده‌اند. نکته‌ای که باید گفت این است که مؤلف گلستان هنر از کتاب جواهرالاخبار، اثر بوداق منشی‌قزوینی، تأثیر فراوان پذیرفته و بسیاری از مطالب او را موبه‌مو نقل کرده است. اما مصحح گلستان هنر اشاره‌ای به این موضوع نکرده است. ما درباره خوش‌نویسان و شعرا تذکره زیاد داریم اما درباره نقاشان تذکره‌ای خاص نداریم و عموماً نام نقاشان در تذکره‌ها به‌واسطه شاعر و خوش‌نویس بودن آنها آمده و در ضمنِ آن گفته شده است که او نقاش هم بوده است؛ یعنی نام نقاشان را از روی تذکره‌های شعرا و خوش‌نویسان پیدا می‌کنیم و تذکره‌ای خاص نقاشان وجود نداشته است.
او ادامه داد: در هنر اسلامی، نقاشان برای ارتقای شأن نقاشی و تبیین وجه شرعی آن، نظریه‌ای را مطرح کردند که در کتاب گلستان هنر هم می‌توان آن را یافت؛ نظریه «دو قلم» می‌گوید قلم مقدس است و خداوند به قلم سوگند خورده و این قلم بر دو قسم است؛ قلم نباتی (قلم نی) و قلم حیوانی (قلم‌مو). اگر قلم نباتی مقدس است، قلم حیوانی هم مقدس است، پس نقش هم مقدس است. بدین‌وسیله نقاشی را از تفکرات افراطی نجات می‌دهند. این‌گونه بود که در بسیاری از کشورهای اسلامی، مانند مصر، نقاشی از میان رفت، اما هوشمندی هنرمندان ایرانی باعث شد نقاشی در ایران از میان نرود و از آن زمان به بعد است که نام نقاشان در ایران ماندگار شده است.
او در پایان یادآور شد: هر کتاب و نسخه قدیمی یک حلقه زنجیر است و باید بررسی شود که از کجا تأثیر گرفته و در کجا تأثیر گذاشته و باید توالی نوشتار را حفظ کنیم.
رسم تذکره‌نویسان نبوده است که نام منابع و مآخذ خود را بیاورند
سیدکمال حاج‌سیدجوادی، مصحح این کتاب، نیز در انتهای این نشست، ضمن تشکر از فرهنگستان و پژوهشکده هنر و مؤسسه متن برای انتشار این کتاب، گفت: گلستان هنر کتاب معروف و مشهور و مورد وثوقی است که وقتی پنجاه سال قبل، این کتاب ترجمه و در دنیا منتشر شد، شهرت بسیاری به دست آورد. در مقدمه اثر آورده‌ام که بعضی با یک اثر معروف و گران‌سنگ و محترم ایرانی مخالفت می‌کنند. من در اینجا هم ذکر می‌کنم که افرادی به دلایل مختلف با آنچه مورد احترام و وثوق ایرانیان است مخالف‌اند، مثلاً نویسنده‌ای که آقای میرزایی‌مهر نامشان را ذکر کردند معتقد است سفرنامه ناصرخسرو ساختگی است؛ یا اینکه بسیاری از مورخان عصر صفویه را جاعل می‌داند. نویسنده مذکور با مؤلف گلستان هنر نیز مخالفت کرده و او را دروغ‌گو و جاعل و غیرایرانی می‌داند و چیزهایی می‌نویسد که در مجموع ارزش پاسخ‌گویی ندارد.
او ادامه داد: من با بیش از 8هزار صفحه تصحیح کتاب، باید به این موضوع اذعان کنم و در بخش «نکته‌های پایانی» کتاب هم آمده است که در نگارش تمام کتاب‌های گذشتگان و میان اکثر مورخان و تذکره‌نویسان رسم نبوده است که مطلبی را از کتابی بگیرند و نام منابع و مآخذ را بنویسند. آنها بر اساس نظریه خود، بخش‌هایی از کتاب‌ها را در اثر خود، با تغییراتی در اصل یا ادبیات آن، نقل می‌کردند؛ مثلاً همین گلستان هنر را شخصی به نام میرزا یوسف لاهیجی دوباره‌نویسی کرد و آن را احکام الملوک نام نهاد و نیز غلام‌محمد هفت‌قلمی دهلوی در قرن سیزدهم تذکره‌ای از خوش‌نویسان گرد هم آورد که بنا بر گفته گلچین‌معانی، از گلستان هنر استفاده کرده بود. این سنت تذکره‌نویسان قدیمی است که منبع را ذکر نمی‌کردند. به‌طور کلی از نظر من، نقدهایی که بر منشی‌قمی وارد می‌شود علمی نیست. نویسنده معصوم نیست و ممکن است مانند بقیه مورخان در بیان تاریخ و ذکر زمان تولد و … اشتباهاتی کرده باشد، اما ارزش و اهمیت کار قاضی منشی با نکاتی که نویسنده آن کتاب ذکر کرده از میان نمی‌رود.
این محقق درباره اعتبار نسخه‌های معتبر گلستان هنر هم گفت: از نظر من نسخه‌ای که استاد گلچین‌معانی با خط خود بنویسد بسیار معتبر است. درست است که نسخه اقدم نیست، ولی نسخه‌ای را هم که یک استاد و دانشمند با قلم خود زمان گذاشته و نوشته معتبر می‌دانیم و این اعتبار به قلم و ارزش آن نویسنده است.
او ادامه داد: درباره تاریخ خوش‌نویسی و نگارگری و هنرهای وابسته به این مجموعه رسایل بسیار اندکی داریم. تصحیح اثری با یک نسخه موانع بسیاری دارد که استاد سهیلی‌خوانساری در تصحیح این کتاب پیش‌تر با آن موانع مواجه بودند.
حاج‌سیدجوادی گفت: معنای بعضی از اصطلاحاتی را که در این کتاب موجود است استادان قبلی متوجه نشدند و همه از کنارش رد شدند که من با صرف زمان بسیار، معنای چند کلمه غیرقابل‌درک را یافته‌ام.
او در انتها گفت: درباره تعلیقات کتابِ تصحیح‌شده باید بگویم تعلیقات کتاب یعنی اطلاعاتی کمی بیش از آنچه مؤلف آورده است. بسیاری از تعلیقات و توضیحات دانشنامه‌گونه را نیز از کتاب اثرآفرینان آورده‌ام که اگر فردی آنها را ندیده است، دلیل بر بی‌اعتباری آنها نیست. اثرآفرینان را انجمن مفاخر چاپ کرده و بسیار کتاب معتبری است. هیچ کتابی به‌صورت مطلق صحیح نیست و ادعایی در این باره وجود ندارد و ما بارها متن را نگاه کردیم که غلط و ایراد نداشته باشد، اما انسان جایزالخطاست و اگر غلط یا سهوالقلمی وجود داشته بر ما ببخشایید تا در چاپ‌های بعدی رفع شود.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان هنر