به گزارش روابط عمومی میراث مکتوب، یکصد و دوازدهمین نشست تخصصی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با عنوان «موادشناسی علمی نسخ خطی» با سخنرانی دکتر ماندانا برکشلی دوشنبه، 18 آذرماه 1398، در کتابخانۀ این مؤسسه برگزار شد.
در ابتدای این نشست دکتر ایرانی ضمن خیر مقدم به حاضران و با اعلام این مطلب که در آینده کارگاهی آموزشی با موضوع همین نشست در مؤسسۀ میراث مکتوب برگزار خواهد شد، در توصیف سوابق علمی و هنری خانواده برکشلی گفت: مرحوم مهدی برکشلی، پدر خانم دکتر برکشلی، استاد فیزیک، آهنگساز و نوازنده ویولن بودند، در مؤسسات مختلفی سمت‌های مدیریتی داشتند و علاوه بر تک‌نگاشت‌هایی که دربارۀ ارموی و فارابی دارند، کتاب الموسیقی الکبیر ابونصر فارابی را نیز به فارسی ترجمه کرده بودند.
دکتر ایرانی با بیان این که این کتاب در حالی در سال‌های اخیر منتشر شد که مدت‌ها در انتشارات سروش مانده بود، افزود: خانم دکتر برکشلی مژده دادند که کتاب جوامع الموسیقی شفای ابن سینا نیز آماده چاپ شده است.
مدیر عامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، ضمن گرامیداشت یاد دکتر مهدی برکشلی، گفت: بر اساس خاطره‌ای که خانم دکتر برکشلی تعریف می‌کردند استاد شجریان در بدو ورود به رادیو مورد امتحان مرحوم مهدی برکشلی قرار گرفته بودند و با تجویز ایشان پا به این عرصه گذاشتند.
وی پس از توصیف سوابق خانم دکتر برکشلی، از جمله مدیریت موزۀ هنرهای اسلامی مالزی، عضویت در هیئت امنای مؤسسۀ نسخه‌های خطی اسلامی کمبریج و انتخاب به عنوان استاد افتخاری دانشگاه ملبورن، گفت: عمدۀ تحقیقات خانم دکتر برکشلی در زمینۀ موادشناسی نسخ خطی و نگاره‌هاست که بخشی از مقالات ایشان در این حوزه توسط انتشارات بریل منتشر خواهد شد و مؤسسۀ میراث مکتوب نیز آماده است ترجمۀ فارسی این اثر را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.
دکتر ایرانی سپس با اشاره به نسبت موادشناسی نسخ خطی با موضوع کاغذسازی و وراقت، کتاب‌آرایی، تزیین خط، تذهیب و مینیاتور، گفت: در همۀ این مراحل و زمینه‌ها طبعا موادی به کار می‌رفته که شناخته‌شده‌ترین آن‌ها مرکب و رنگ‌های مختلف است و تجزیه و تحلیل و شناخت این مواد به عهدۀ موادشناسی نسخ خطی است که فعالیتی آزمایشگاهی است.
مدیر عامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با اشاره به فعالیت جدی خانم دکتر برکشلی در این زمینه، گفت: ایشان در این زمینه موفقیت‌هایی به دست آورده‌اند که از آن جمله میتوان به کشف اهمیت و کارکرد زعفران و حنا در نسخ خطی اشاره کرد.
وی با اشاره به وجود رساله‌هایی در موضوعات کتاب‌آرایی، ضمن تأکید بر ضرورت شناسایی و تحقیق و تصحیح این رساله‌ها به عنوان بخشی مهم در نسبت با موادشناسی، افزود: مقالۀ مشهور مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه در رنگ‌سازی، تحقیق مفصل استاد نجیب مایل هروی، و کتاب «نقاشی و کتاب‌آرایی» اثر ایو پروتز که توسط خانم زینب رجبی ترجمه و توسط فرهنگستان هنر منتشر شده است، از جمله آثار مرتبطی است که علاقه‌مندان به موضوعات صحافی و موادشناسی نسخ خطی می‌توانند به آن‌ها مراجعه کنند.
در ادامه خانم دکتر برکشلی به سخنرانی پرداخت و در ابتدا با اشاره به توجه به فرهنگ نسخه در کشورهای مختلف دنیا در یک دهۀ گذشته، گفت: آنچه در این زمینه بیشتر مورد توجه قرار گرفته مشتمل بر مباحثی همچون فیلولوژی، کدیکولوژی، پالوگرافی، تاریخ هنر، زبان‌شناسی تاریخی، خط شناسی و کتیبه‌خوانی بوده و مؤسسات متعدد و معتبری در این زمینه‌ها در حال فعالیت هستند، اما در نسخه‌شناسی کمتر به نقش آنالیز و موادشناسی علمی توجه شده است.
کارکرد موادشناسی نسخ خطی
وی در خصوص کمکی که موادشناسی یا آنالیز مواد به پژوهشگر نسخ می‌کند، اظهار کرد: موادشناسی به صورت کاملا علمی اطلاعات بسیاری را از جهت فرهنگی و تاریخی و این که نسخه از کجا آمده و چرا از برخی مواد در تولید آن استفاده شده در اختیار نسخه‌شناس قرار می‌دهد و به نحوی نیز میتوان از این اطلاعات دریافت‌هایی دربارۀ سطح علم و شیمی رایج در آن زمان داشت.
دکتر برکشلی آزمایش‌ها و آنالیزهای صورت گرفته بر مواد نسخه را به آزمایش‌های پزشکی تشبیه کرد و گفت: همان‌گونه که آزمایش‌های پزشکی یک پایۀ علمی برای معالجۀ بیماری افراد فراهم می‌کند موادشناسی نیز هم در حفاظت و هم در مرمت نسخ خطی، نقش محوری و پایه‌ای دارد.
مراحل تولید و لایه‌های نسخ خطی
وی در ادامه به مراحل تولید نسخ خطی از عهد تیموری تا قاجار پرداخت و گفت: در این دوره معمولا نسخه‌های نفیس یا در کارگاه‌های سلطنتی و یا با نوعی حمایت حکومتی، یا با حمایت شخصی دارای توانایی مالی تولید می‌شده و در عین حال تولید نسخه یک کار گروهی بوده است که زیر نظر مسئول کارگاه و توسط یک گروه تخصصی که زیر نظر او کار می‌کرده‌اند، انجام می‌شده است.
عضو هیئت امنای انجمن نسخ خطی اسلامی کمبریج از ساخت کاغذ، رنگ کردن کاغذ، آهارسازی، طراحی نقشۀ گرافیکی نسخه، خطاطی، نقاشی و تذهیب و نهایتا صحافی به عنوان مراحل تولید نسخ خطی نام برد و گفت: هر کدام از این مراحل تخصص‌های خاصی داشته که در عین حال در قالب یک کار گروهی و با همکاری تنگاتنگ اعضای گروه برای تولید یک نسخۀ نفیس انجام می‌گرفته است.
وی در ادامه در خصوص اجزا و لایه‌های نسخه‌های خطی گفت: وقتی ما به طور معمول به یک نسخۀ خطی نگاه می‌کنیم تشخیص وجود لایه‌های آن دشوار است، اما اگر از مقطع کاغذ آن را بررسی کنیم می‌بینیم که لایه‌هایی دارد که هر کدام ویژگی‌های شیمیایی خاص و مسائل علمی متفاوتی در مورد نسخه ایجاد می‌کنند.
دانشیار دانشگاه بین المللی اسلامی مالزی این لایه‌ها را شامل الیاف کاغذ، آهار و احیانا لایه‌های زیر رنگ و رنگ دانست و عنوان کرد: هر کدام از این لایه‌ها و مواد به کار رفته در آن‌ها در تخریب یا مانایی نسخۀ خطی تأثیر دارد و اطلاعات حائز اهمیتی نیز در خصوص نسخه به ما می‌دهد.
یکی از تفاوت‌های نسخ هندی و ایرانی
وی به عنوان مثال به لایه‌ای که بعد از آهاردهی کاغذ و قبل از خطاطی و نقاشی بر روی الیاف کاغذ قرار می‌گیرد اشاره کرد و گفت: این لایه در نسخه‌های هندی خیلی ضخیم است و همین موجب شده که این لایه در بعضی از نسخه‌های هندی ترک بخورد و نسخه ریزش رنگ زیادی داشته باشد، در حالی که لایه‌های زیررنگ در نسخه‌های ایرانی یا اصلا وجود ندارد یا بسیار نازک است و مشکل نسخه‌های هندی برای نسخه‌های ایرانی ایجاد نشده است.
دکتر برکشلی حوزۀ مطالعاتی خود را کشف و شناخت مواد و مصالح نسخ خطی دورۀ تیموری تا دورۀ قاجار عنوان کرد و گفت: چارچوب تحقیقاتی من در بیست سال گذشته شناسایی علل به کارگیری مواد در یک نسخه یا علل عدم استفاده از آن در منطقه یا کشوری دیگر بوده و برای این منظور همزمان از دو روش بررسی تاریخی و آنالیز شیمیایی چهار لایۀ الیاف کاغذ، رنگ‌های کاغذ، آهارهای کاغذ و رنگدانه‌ها بهره می‌برم.
وی با اشاره به وجود نسخی که طرز تهیه مواد کتابت و کتاب‌آرایی را ارائه داده‌اند برای نمونه از رسالۀ گلزار صفا نوشتۀ علی صیرفی (950 ق)، نام برد و گفت: این رساله نمونه‌ای مهم از متون آموزشی کتابت و کتاب‌آرایی است که بخش عمدۀ آن مربوط به صفات کاغذ، رنگ‌های کاغذ، آهارهای آن و روش حل کردن رنگدانه‌ها است.
این استاد افتخاری دانشگاه ملبورن افزود: این اثر نمونۀ بسیار قابل توجهی مربوط به دورۀ صفویه برای موادشناسی نسخ خطی است و من به همراه همسرم دکتر زهکوب در حال ترجمۀ آن به شکل نظم به انگلیسی هستیم.
وی در ادامه با بیان این مطلب که کار علمی من بر اساس 12 نسخۀ خطی و نیز رنگ‌ها، آهارها و رنگدانه‌های مربوط به دورۀ صفویه انجام شده است، گفت: ما آزمایش‌های متعددی بر این مواد و نسخه‌ها انجام داده‌ایم تا بتوانیم از مجموع آن‌ها یک نتیجۀ علمی به دست آوریم.
به عنوان نمونه، به کار رفتن کتان یا کنف یا مخلوطی از هر دو به عنوان الیاف کاغذ در نمونه‌های ایران باستان و به کار رفتن کنف به عنوان جزو اصلی کاغذ سمرقندی برخی از نتایجی است که خانم دکتر برکشلی در آزمایش‌های خود به دست آورده است.
دانشیار دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی ضمن بیان این که مباحث مربوط به کاغذ بسیار مفصل است و به جلسۀ مجزایی نیاز دارد، اظهار امیدواری کرد که در آینده دیتا بانکی از اطلاعات مربوط به کاغذهای مختلف ایجاد شود.
رنگ کاغذ در نسخ
وی در ادامه به مباحث مربوط به رنگ کاغذ پرداخت و ضمن نمایش اسلاید برخی نسخ خطی و ارائۀ توضیحاتی دربارۀ آن‌ها گفت: کار آزمایشگاهی در زمینۀ رنگ کاغذ بعضا بسیار زمان‌بر است و در این زمینه من حدود 18 نسخۀ خطی را مورد بررسی قرار داده و نتایج برخی از این بررسی‌ها را نیز منتشر کرده‌ام.
دکتر برکشلی علت مطرح شده در نسخه‌های خطی با موضوع کتاب‌آرایی برای رنگ کردن کاغذ را جالب توجه دانست و گفت: مبتنی بر این تصور که خیره شدن به کاغذ سفید برای چشم ناخوشایند است و یا ضرر دارد، یکی از دلایل مطرح شده کم کردن استرس چشم بوده و دلیل دیگر نیز زیبایی اثر و تناسب جوهر و مرکب و رنگ کاغذ.
مدیر اسبق گنجینۀ موزۀ هنرهای اسلامی مالزی افزود: ما جدول رنگ‌های توصیه شده را، که هنوز هم می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد، از آثار مربوطه استخراج کرده‌ایم.
وی در ادامه با اشاره به سه تکنیک به کار رفته برای رنگ کردن کاغذ، گفت: یکی از آن‌ها رنگ کردن مستقیم کاغذ بوده که به عنوان مثال رنگ زعفران به این صورت مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ تکنیک دیگر قرار دادن کاغذ در خمره و اکسیده کردن آن بوده که برای تولید کاغذ به رنگ نیلگون از این تکنیک بهره می‌برده‌اند و مورد سوم نیز استفاده از دندانه برای تثبیت رنگ است که به عنوان مثال در تولید رنگ بغم، که نوعی رنگ سرخ است، از این شیوه استفاده شده است.
دکتر برکشلی تقسیم‌بندی رنگ‌های مطرح شده در نسخ خطی را شامل سه نوع مفردات (غیر مخلوط با رنگ دیگر)، مرکبات (مخلوط با رنگ دیگر) و شیدهای رنگی متفاوت از مفردات و مرکبات دانست و گفت: مفردات شامل رنگ‌های زرد، سرخ، عال، کبود، زنگاری، حنایی، کاهی، شفتالو، رنگ‌های ترکیبی که از آن‌ها نام برده شده شامل عودی، گلگون، نارنجی، سبز، فریسه، سوسنی و مرمری و شیدهای رنگی از آبی تا سبز، از سبز تا بنفش، از زرد تا قرمز و شیدهای دیگر بوده است.
وی با بیان این که این گونه تحقیقات و دسته‌بندی‌ها برای بررسی‌ها در سطوح دیگر و موضوعات بعدی بسیار اهمیت دارد، افزود: من طی بررسی‌هایم 50 شید رنگی، 22 رنگ عاجی، 6 رنگ معدنی و 19 رنگ به دست آمده با افزودن مواد و دندانه، یافته‌ام و نتایج این بررسی در مقاله‌ای چاپ شده است.
وی ضمن بیان این مطلب که اکثر رنگ‌ها را شخصا و با استفاده از مواد مطرح شده بازسازی کرده‌ام، گفت: البته در این بین چند گیاه را نتوانسته‌ام بیابم که از آن جمله گیاهی با نام کبودک است که در بسیاری از نسخه‌های دورۀ صفویه از آن نام برده شده ولی من هنوز آن را نیافته‌ام.
مزیت‌های استفاده از حنا به عنوان رنگ نسخه
استاد افتخاری دانشگاه ملبورن در ادامه به مطالعات خود دربارۀ حنا پرداخت و گفت: در بسیاری از نسخه‌ها ضمن توصیه به استفاده از رنگ حنا با جزئیات بیشتری راجع به آن صحبت شده است و از آن جمله این که به صورت واضح گفته شده که این رنگ را باید با نسبت یک به ده حنا و آب تهیه کرد.
وی ادامه داد: ما طی بررسی‌های آزمایشگاهی، کاغذهای رنگ شده با حنا را در معرض قارچ آسپرژیلوس فلاووس، که معمولا روی کاغذ به شکلی مقاوم ایجاد می‌شود، قرار دادیم و متوجه شدیم که رشد این قارچ با مخلوط حنا و آب با نسبت یک به ده به صورت قابل توجهی کم می‌شود؛ در حالی که قارچ‌های پوستی با نسبت کمتر از این هم از بین می‌روند.
دکتر برکشلی با اشاره به بررسی‌هایش بر 11 نسخۀ خطی برای شناسایی دلیل آهاردهی کاغذ، تکنیک‌های آهاردهی، مواد به کار رفته در آهارها و دسته‌بندی آهارها، گفت: وقتی کاغذ آهار ندارد جوهر به سرعت روی آن پخش می‌شود و برای این که مرکب و رنگ را بتوان به صورت روان بر کاغذ استفاده کرد آهاردهی کاغذ ضروری است.
آهار کاغذ در نسخ
وی غوطه‌ورسازی کاغذ در مادۀ آهار و کشیدن پارچه آغشته به آهار بر روی کاغذ را دو تکنیک آهاردهی عنوان کرد و در خصوص مواد مورد استفاده به عنوان آهار گفت: در طول تاریخ در کشورهای مختلف نشاسته بیش از هر ماده به عنوان آهار مورد استفاده قرار می‌گرفته و در حال حاضر نیز هنرمندان بیشتر از نشاسته استفاده می‌کنند.
رئیس سابق دپارتمان هنر دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی ادامه داد: در نسخه‌های خطی ایرانی هم مواد گیاهی و هم مواد پروتئینی به عنوان آهار مورد استفاده قرار می‌گرفته که از آن جمله میتوان به نشاسته‌ها، صمغ‌ها، چسب‌های گیاهی و پروتئینی، لعاب‌ها (مانند لعاب برنج، لعاب اسفرزه و …)، عصاره و مواد قندی، آهار ترکیبی و سریشم ماهی اشاره کرد.
وی هدف خود را از بررسی آهارها شناسایی شخصیتی که هر آهار به کاغذ می‌دهد، شناسایی آهارهای مورد استفاده در مناطق و دوره‌های مختلف و نیز شناسایی میزان قارچ‌زدایی هر کدام عنوان کرد و افزود: نتایج این بررسی در آیندۀ نه چندان دور منتشر خواهد شد.
رنگدانه‌ها در نسخ خطی
دکتر برکشلی در ادامه به موضوع رنگدانه‌ها پرداخت و ضمن بیان این مطلب که تفاوت رنگ‌های عادی و رنگدانه‌ها در اندازۀ اجزای آن‌ها و قابلیت حل شدن‌شان در آب است، گفت: من 16 نسخۀ خطی را برای شناسایی رنگدانه‌های نقاشی از دورۀ تیموری تا قاجار مورد مطالعه و بررسی قرار داده‌‌‌‌ام.
وی ضمن تشریح دسته‌های مختلف رنگ، مواد سازندۀ برخی رنگ‌ها و روش‌های مطرح شده در نسخ برای به عمل آوردن رنگدانه‌ها، گفت: با توجه به این که برای ایجاد هر رنگ ممکن است چند مادۀ متفاوت قابل استفاده باشد بررسی‌های شیمیایی در حوزۀ مطالعات رنگ اهمیت محوری می‌یابد و بر اساس آن نتایج مختلفی دربارۀ نسخۀ خطی میتوان به دست آورد.
کارکرد زعفران در تولید رنگ سبز زنگار
این پژوهشگر حوزۀ موادشناسی نسخ خطی با اشاره به یکی از اکتشافات خود در این موضوع که در سطح جهانی مورد توجه قرار گرفته، گفت: رنگ سبز زنگار به دلیل وجود استات مس در آن، کاغذ را سوراخ و تخریب می‌کند، اما در حالی که بسیاری از آثار در موزه‌های هند که رنگ زنگار در آن‌ها به کار رفته به شدت تخریب شده، ما شاهد هستیم که آثار ایرانی از جمله 25 مینیاتور در موزۀ ایران باستان و مینیاتورهای رضا عباسی با وجود به کار رفتن رنگ سبز زنگار در آن‌ها و شرایط نگهداری نه چندان مناسب، هیچ کدام تخریب نشده‌اند.
وی با اشاره به اخطارهایی که در ارتباط با استفاده از رنگ سبز زنگار در قرن شانزدهم هم در متون ایرانی و هم در متون اروپایی آمده، گفت: حتی تا همین سال‌های اخیر نیز در هند و حتی اروپا تلاش برای جلوگیری از این تخریب ادامه داشت.
دکتر برکشلی افزود: رنگ سبز زنگار تنها رنگ سبزی بوده که هنرمندان می‌توانسته‌اند خودشان بسازند و خیلی زیباتر و جذابتر از سبز حاصل از ترکیب زرد و آبی بوده و به همین دلیل با وجود آثار تخریبی آن، گرایش به استفاده از این رنگ وجود داشته است.
وی پس از تشریح تکنیک‌های مختلف تولید رنگ زنگار بر اساس متون قدیم، گفت: من پس از مشاهدۀ عدم تخریب نسخ ایرانی، در جستجوی علت این امر به کتاب مداد الخطوط میرعلی هروی برخوردم که راهکار تخریب نشدن نسخه را اضافه کردن زعفران به رنگ زنگار می‌داند.
دکتر برکشلی افزود: ما پس از آزمایش‌هایی که انجام دادیم متوجه شدیم زعفران یک بافر بسیاری قوی است و بنا به همین ویژگی می‌تواند ph را ثابت نگه دارد و مانع تخریب کاغذ شود و به این طریق توانستیم این خاصیت زعفران را در مجامع علمی بین‌المللی اثبات کنیم.
در ادامۀ نشست خانم دکتر برکشلی به پرسش‌های حاضران پاسخ گفت.
گزارش تصویری این نشست را می‌توانید در اینجا ببینید.