میراث مکتوب- یکصد و شصت و هشتمین نشست تخصصی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با موضوع «سیر فرهنگ‌نویسی منظوم در ایران و رونمایی و نقد و بررسی کتاب سلک الجواهر» روز شنبه ۸ مهرماه ۱۴۰۲ با حضور علاقه‌مندان در کتابخانه مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد.
«سلک الجواهر»؛ مجموعه‌ای برای آموزش تمدن اسلامی
در این نشست اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، حسن انوری، سرپرست تألیف فرهنگ بزرگ سخن و عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، علی‌اشرف صادقی، زبان‌شناس و عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، مریم میرشمسی، فرهنگ‌نویس و مصحح، و رضا صادقی، پژوهشگر و مصحح سلک الجواهر، سخن گفتند.
اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب گفت: درباره اهمیت آثاری که به عنوان میراث مشترک ایران و عثمانی برای چاپ انتخاب می‌شود، می‌توان گفت براساس معرفی یکی از قلمروهای زبان فارسی است و حوزه تمدنی ایران بزرگ فرهنگی است و به لحاظ گستره آثاری که در کشورهای همجوار وجود دارد و زمانی جزء ایران فرهنگی بودند و همین‌طور و آثاری که از این قلمرو به سرزمین‌های دیگری به هر شکلی منتقل شده است حالا ما درصددیم گلچینی از این آثار را که نماینده فرهنگ و تمدن ایران است، انتخاب و منتشر کنیم.
او افزود: یکی از این آثار «سلک الجواهر» است که امروز استادان و منتقدان درباره آن سخن می‌گویند. یکی دیگر از اهداف موسسه در انتخاب این اثر سنت منظومه‌های آموزشی است که در تمدن اسلامی وجود داشت؛ چه به نیت مولف که قصد آموزش داشت یا به سفارش امیران آن موقع که مرسوم بود و برای تسهیل فهم آن برای خوانندگان کاربرد داشت. مرحوم علینقی منزوی مجموعه منظومه‌ها را در مقدمه‌ای که در لغت‌نامه دهخدا نوشت و به تفضیل آنها پرداخت که بعدها کتاب مستقلی هم چاپ شد.
اطلاعات ارائه شده از سوی مصحح ذی‌قیمت است
در ادامه حسن انوری، عضو پیوسته فرهنگستان زبان فارسی و ادب و مصحح «نصاب الصبیان» گفت: سال ۱۳۴۴ دانشجوی سال اول کارشناسی ارشد دانشگاه تهران بودم، آن موقع دکتر محمد معین، استاد درس متن ما بود. او برای هر کدام از دانشجویان تکلیفی تعیین می‌کرد و به من گفت: «نصاب الصبیان» ابونصر فراهی را تصحیح کن و از منزوی هم نسخه‌های آن را جویا شو. اتفاقا آن موقع در لغت‌نامه دهخدا هم جزو مؤلفان و با منزوی همکار بودم.
این نسخه‌شناس ادامه داد: بنابراین او کتاب خود را به من معرفی کرد و معلوم شد از «نصاب الصبیان» که قدیمی‌ترین و معروف‌ترین فرهنگ منظوم است، دو نسخه معتبر در ایران وجود دارد؛ یکی در کتابخانه و موزه ملی ملک و دیگری هم جزو کتاب‌های مرحوم نخجوانی در تبریز که به کتابخانه ملی شعبه تبریز اهدا کرده بود.
او افزود: ابتدا سراغ نسخه موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک رفتم و از روی نسخه اصلی نه نسخه عکسی که امروز متداول شده است و مصححان از روی آن رونویسی می‌کنند، من با مراجعه به موزه و کتابخانه ملک در عرض چند روز «نصاب الصبیان» را استنساخ کردم و بابت آن نسخه در تبریز از دوستی خواهش کردم که از آن یک نسخه برایم تهیه کند و من بر مبنای این دو نسخه و نسخه‌های متعدد دیگر که در کتابخانه لغت‌نامه دهخدا بود، «نصاب الصبیان» را تصحیح کردم. متاسفانه وقتی کارم تمام شد، برای محمد معین، آن استاد بی‌نظیر آن حادثه دلخراش پیش آمد.
این مؤلف فرهنگ سخن در بخش دیگری از سخنانش بیان کرد: در تصحیح «سلک الجواهر» رضا صادقی، مصحح اطلاعات فراوانی گردآوری کرده که از جهاتی ذی‌قیمت است، اما نکته‌ای که می‌خواهم عرض کنم نه این کتاب هر کتاب دیگری بلکه هر شیء که به وسیله انسان ساخته می‌شود باید روشمند باشد. اگر به پاریس رفته باشید از یک خیابان که گذر کنید خواهید دید تمام ساختمان‌های خیابان‌هایش از نظر ارتفاع یک اندازه است، اما در تهران ساختمان‌سازی روشمند نیست.
حسن انوری گفت: با این مقدمه خواستم بگویم کتاب «سلک الجواهر» با همه ارزشی که دارد، روشمند نیست و این عیب متوجه صادقی، مصحح آن نیست، بلکه تقصیر متوجه عبدالحمید انگوری است که اثرش مانند «نصاب الصبیان» نیست که همه ابیات واژه عربی باشد و در مقابل آن فارسی. در اثر انگوری کلمات فارسی آمده در مقابلش کلمه ترکی؛ (پسر در مقابلش اوغلان) و در بعضی موارد فارسی را به فارسی معنا کرده است. به هر حال این کتاب با همه محاسن متاسفانه روشمند نیست و خوب بود مصحح آن در مقدمه اشاره‌ای به این نقص کتاب می‌کرد که نکرده است.
فرهنگ‌های مورد استفاده مؤلف سلک الجواهر و استفاده از معادل‌های شاذ
در بخش بعدی این نشست علی‌اشرف صادقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی گفت: عبدالحمید انگوری ظاهرا فارسی را از طریق مطالعه متون کهن یاد گرفته بود و در کتاب «سلک الجواهر» معادل‌های فارسی که در برابر واژه‌های کهن گذاشته است، گاهی مشاهده می‌کنیم از کلمات شاذ زبان فارسی استفاده کرده که خیلی هم خوب است؛ مثلا در مقابل لعاب، کلمه بَرج را آورده است. ما در زبان فارسی قرن‌هاست که کلمه لعاب را به کار می‌بریم و گاهی آوردن این کلمات کهن باعث شده که در تصحیح به درستی آورده نشود و وزن شعر را مخدوش می‌کند. در مقابل پاییز، مهرماه آمده است، ما می‌دانیم تا چند قرن نخست زبان فارسی بعد از اسلام مهرماه به معنی پاییز به کار می‌رفته است به علت گشتن سال کبیسه. کماکان بعد از آن مهرماه منسوخ شد و پاییز به کار رفت.
او ادامه داد: با خواندن لغات معادل فارسی، واژه‌های کهنی به دست می‌آید، (کهن‌ترین نسخه آن در سال ۸۵۰ ه.ق است.) نشان می‌دهد زبان قرن نهم ما به این شکل نبوده و عبدالحمید انگوری واژگان خود را از فرهنگ‌های کهن انتخاب کرده و در مقابل کلمات عربی گذاشته است. باید به این نکته توجه کرد و دریافت که او از چه فرهنگ‌هایی برای انتخاب واژگان کهن فارسی استفاده کرده است؟ من بررسی نکردم، اما تصورم بر این است که از فرهنگ لغات «تاج‌الاسامی» و «تکمله الاصناف» و … را در دست داشته و این معادل‌ها را از آنجا انتخاب کرده، واژه‌هایی که مربوط به قرون پنجم و ششم است.
این لغت‌شناس بیان کرد: صادقی، مصحح کتاب زحمت زیادی کشیده و این متن را بر اساس هشت نسخه تصحیح کرده است و کهن‌ترین نسخه آن در ۸۵۰ ه.ق نوشته شده که آن را اساس قرار داده و اختلافات نُسخ را در پایین صفحات آورده است. این نکته برای خواننده گاهی ایجاد شک می‌کند که این واژه انتخاب شده درست هست یا نیست که این موضوع خیلی اهمیت دارد.
علی‌اشرف صادقی در بخشی دیگری از بررسی و نقد خودش از «سلک الجواهر» گفت: این تصحیح که زیرنظر یکی از استادانی که لغت‌شناس نیست، انجام شده است و خوب بود کارهایی که در زمینه تصحیح، لغت یا متون کهن است از یک لغت‌شناس هم بهره بگیرند. باید از موسسه میراث مکتوب هم تشکر کرد که طی این سال‌ها درصدد برآمده که متن‌های تصحیح شده از سوی مصححان جدید را بگیرد و چاپ کند و در دسترس خواستاران قرار دهد و این کار کوچکی نیست.
بی‌آدابی در تعلیقات کتاب
مریم میرشمسی، مصحح و فرهنگ‌نویس در این برنامه عنوان کرد: از مقدمه کتاب شروع می‌کنم در این مقدمه علاوه بر اغلاط تایپی، یکسری رعایت نکردن علائم سجاوندی دیده می‌شود و در بعضی سطور ضعف تالیف است که مصحح نتوانسته به درستی منظور خود را برساند که چه در ذهن داشته است، اما در این کتاب مورد عجیبی که دیدم مصحح ۵۵ صفحه را به تکرار مجدد همین منظومه بدون حواشی، تعلیقات اختصاص داده است! موردی که شبیه آن را تا حالا ندیدم که فردی دیوانی را تصحیح کند و بعد یکبار دیگر عین همان منظومه را با حذف حواشی و پاورقی تکرار کند.
او افزود: به نظرم ۷۷ صفحه تعلیقات می‌تواند گزیده‌تر شود و باید بدانیم آوردن تعلیقات هم روش و آدابی دارد و فقط لغات را پشت هم بنویسیم و معنای لغات را کنار آن بیاوریم، اسمش تعلیقات نیست. در واقع اگر درباره واژه‌ها پژوهشی کرده باشید یا ایراد خاصی پیدا کنید که باید درباره آن توضیح بنویسید. لذا آوردن تعلیقات به این شیوه درست نیست، چون هر کسی بخواهد این لغات را در لغت‌نامه دهخدا می‌تواند ببیند.
این فرهنگ‌نویس بیان کرد: در زمانه امروز یکی از دغدغه‌های مولفان و مصححان این است که رعایت پول ناشر و مصرف کاغذ را بکند و از همه مهم‌تر باید مراعات مخاطبی که در قبال این اوراق پول پرداخت می‌کند، نیز در نظر گرفته شود.
مریم میرشمسی گفت: نکته دیگری که در این کتاب نقص به شمار می‌آید که برای واژگان فارسی فرهنگی معرفی نکردید. باید اینجا یادآوری کرد علت چاپ این فرهنگ‌ها چیست؟ ما برای فواید لغوی(آشنایی با لغات) سراغ این نوع کتاب‌ها می‌رویم و من که مصحح و فرهنگ‌نویس هستم در واقع می‌خواهم بدانم چه لغات فارسی در این کتاب به کار رفته است اما دست خالی برمی‌گردم. در این کتاب فرهنگ لغات عربی به فارسی آمده اما فارسی به عربی غفلت شده است.
نُسخ پیدا شده در کتابخانه آلبانی
رضا صادقی، مصحح «سلک الجواهر» بیان کرد: در پیامی مصطفی درایتی اعلام کرد ۳۹ نسخه از این کتاب وجود دارد. در حالی که من این تصحیح را برای پایان‌نامه ارشد در سال ۹۵ می‌نوشتم و طبق تحقیقاتی که آن زمان انجام دادم تقریبا ۲۴ نسخه احصا شد و استنادات درایتی به جست‌وجوهای جدیدی بود که در آلبانی منتشر شد و اشاره کرد دو نسخه در کتابخانه آلبانی هست که یکی دو نسخه را احتمال دادند سال ۷۵۷ه.ق سالی که «سلک الجواهر» تمام شده که خواست این نسخه دیده شود. در چاپ بعدی کتاب لازم است این نسخه دیده شود، اما طبق تحقیق که انجام دادیم نسخه اقدم ما ۸۵۷ بود که برای کتابخانه مارچانای ونیز بود و در نمایشگاهی که در تهران بزگرار شد، دست‌نویس این نسخه به کتابخانه دانشگاه تهران رفت.
او ادامه داد: ما برای تصحیح کتاب، هفت هشت نسخه را برای مقابله انتخاب کردیم و دست‌نویس مکمل که اگر بعضی اوقات به مشکل برمی‌خوردیم به آن دو نسخه دست‌نویس مراجعه می‌کردیم. درباره تکرار منظومه در ۵۵ صفحه بدون حواشی و پانویس بر این تصور بودم که شاید فردی بخواهد برای خوانش بهتر اثر آن‌را بدون اضافات بخواند. همچنین درباره تعلیقات نیز موقع چاپ نظرم بر این بود که شاید بسیاری از آنها شایسته چاپ نباشد اما اصرار شد که این تعلیقات باشد و من از حذف آنها صرف‌نظر کردم اما فرهنگ واژگان فارسی به عربی حتما در چاپ بعدی اعمال می‌شود.
منبع: ایبنا
برای دیدن گزارش تصویری این نشست اينجا کلیک کنید.
در زیر فیلم این نشست را می‌بینید.