میراث مکتوب- محمد وفادار مرادی دارای مدرک کارشناسی رشته فلسفه اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد رشته کتابداری گرایش نسخ خطی است. او کتاب‌هایی از جمله «فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، «مقدمه‌ای بر اصول و قواعد فهرست‌نگاری در کتب خطی»، «تصحیح شرح دعای صباح تالیف قاضی نورالله شوشتری»، «فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی جلد ۱۶» را تالیف کرده است.
این مصحح و محقق بر این باور است؛ معرفی جامع نسخه و دقایق نسخه‌شناسی یک اثر و معرفی تذهیب، نوع خط و نوع کاغذ و مُرکَب باید در چاپ فاکسیمیله انجام شود یعنی یک اثر باید تمامی دقایق نسخه خطی در مقدمه معرفی کامل شود. گفت‌وگو با این پژوهشگر در ادامه آمده است:
چاپ فاکسیمیله (نسخه‌برگردان) سال‌هاست که صورت می‌گیرد. به عقیده شما این چاپ توانسته است موفق عمل کند یا مشکلاتی را در تصحیح متون به همراه داشته است؟
تصحیح انتقادی در واقع، احیای میراث مکتوب ماست و با توجه به طولانی شدن تصحیح انتقادی متون، چاپ فاکسیمیله طریق‌الوسطی است برای نشر سریع مخطوط میراث مکتوب ایران و اسلام. این نوع چاپ سابقه تاریخی و درازدامنی دارد؛ مبنی بر اینکه مرحوم استاد فقید ایرج افشار و بزرگانی مانند علامه قزوینی بر این شیوه عمل کرده‌اند. در حال حاضر هم موسسات و فرهیختگان دیگری به این عمل صالح مشغول هستند. برای مثال بنده کمترین مجموعه آثار منسوب به وجود مقدس حضرت رضا(ع) «اسماءالحسنی»، «رساله توحیدیه» و «رساله ذهبیه» که از نسخه‌های نفیس قرن دهم و یازدهم را به صورت فاکسیمیله با همت کتابخانه مبارکه سرکار فیض آثار رضوی(ع) منتشر کرده‌ام. بنابراین می‌توان گفت چاپ فاکسیمیله با اهداف مختلف و متنوعی انجام می‌شود. یکی از این اهداف: مسئله احیای سریع آثار مخطوط ماست که در کُنج کتابخانه‌ها نگهداری می‌شود و همگان بدان‌ها دسترسی ندارند. دو دیگر نشر آثار نفیس ماست که توسط خوشنویسان و هنرمندان ما در طول تاریخ تولید شده‌اند اعم از رساله‌های خوشنویسی، کتاب‌های مصور مخطوط که بالطبع احتیاج به چاپ فاکسیمیله دارد. البته طبیعی است که مقدمه‌های محققانه جامع و کامل بر این آثار باید نوشته شود که این مقدمه‌ها شامل: معرفی نسخه است یعنی معرفی جامع نسخه و دقایق نسخه‌شناسی یک اثر و معرفی تذهیب و نوع خط و نوع کاغذ و مُرکَب یک اثر بنابراین در چاپ فاکسیمیله یک اثر باید تمامی دقایق نسخه خطی در مقدمه معرفی کامل شود.
ما بزرگان زیادی در تاریخ ایران اسلامی داشته‌ایم که آثار آنان چاپ عکسی شده است و یا باید فاکسیمیله شود. لذا نشر عکسی آثار هنری، نسخه‌های اصل ترجیحا چاپ فاکسیمیله آن‌ها بر عهده محققان است. یا اینکه نسخه‌ای خط یکی از علماء باشد مانند خط کتاب «الابنیه عن الحقایق الادویه» اثر امیرمنصور هروی که در کتابخانه ملی وین نگهداری می‌شود و توسط اسدی طوسی و در قرن چهارم کتابت شده است. این نشر را استاد ایرج افشار انجام داد و پس از آن چاپ فاکسیمیله شد. نسخه دست خط اسدی طوسی تنها در کتابخانه وین محصور نیست و الان در کتابخانه‌های شخصی و عمومی موجود است.
اولویت‌های چاپ فاکسیمیله از دیدگاه شما چگونه است؟
چاپ فاکسیمیله کتابخانه‌ها با دست خط مولف یا دست خط یکی از علما در اولویت است. اولویت بعدی اینکه نسخه منحصر به فرد باشد؛ یعنی در جهان تک‌نسخه باشد. برای مثال دیوان ابن عماد خراسانی که در سال ۸۰۰ قمری زندگی می‌کرده است و معاصر باشمس‌الدین محمد حافظ شیرازی بوده است به دلیل حمله امیر تیمورگورکانی از خراسان هجرت کرده و به شیراز می‌رود و شهرت و عالمگیری حضرت حافظ او را در محاق و حاشیه قرار می‌دهد؛ لذا از دیوان امام عماد هیچ نسخه‌ای وجود ندارد. اگر یک نفر به نسخه ابن عماد خراسانی دست یافت اولین کاری که می‌تواند بکند آن را فاکسیمیله کند چون تصحیح نسخه طول می‌کشد. علاوه بر آن بر اساس تک نسخه تصحیح قیاسی متون عموما کار سختی است و نتیجه مطلوبی به حاصل نمی‌آورد. بنابراین اگر کسی به این نسخه دست یافت باید آن را سریع فاکسیمیله کند یا آثاری که به حجت‌الحق ابوعلی سینا متوفی ۴۲۸ ق منسوب است، اما نسخه‌ای از آن موجود نیست. اگر در کتابخانه‌ای به نسخه‌ای از کتاب او برخوردیم و ملاحظه کردیم چه به صورت رنگی و چه به صورت سیاه و سفید باید فاکسیمیله کنیم. البته از ابن عماد «روضه المحبین» یا «ده‌نامه» آن را مرحوم سعید نفیسی بر اساس چند نسخه تصحیح و چاپ کرده اما دیوان او چاپ نشده و آثار او مفقود است. اولویت دیگر نسخه‌هایی است که دستخط مولفان است و معروف به نسخه مادر است؛ سوم نسخه‌ای که تک نسخه است و اولویت دیگر، به غیر از نسخه‌های مولفان، نسخه‌های هنری، یعنی نسخه‌ها و مصاحف شریفه نفیس دارای خط و نقاشی و تذهیب است که به خط خوشنویسان و هنرمندان بزرگ تاریخ آرایه‌های هنری تولید شده است.
گاهی مقدمه‌ها کامل نیست یا برای این است که نسخه چاپ شود. در این باره نظرتان چیست؟
عموما برای چاپ فاکسیمیله ضرورت دارد و بایسته است مقدمه‌ای جامع و مانع قلمی شود که به عنوان مقدمه یا پیشگفتار در ابتدای نسخه‌برگردان درج می‌شود. این مقدمه شامل چند بخش می‌شود. ۱.ترجمه خود مولف، ۲. مسائل کتابشناسی نسخه‌ای که چاپ فاکسیمیله شده است. یعنی نسخه حاضر در چه سالی تالیف شده و برای چه کسی انجام شده است. جایگاه کتاب در موضوع و تاریخ آن علم چیست. برای مثال اگر «قانون» ابن سینا را چاپ عکسی می‌کنیم باید بنویسیم جایگاه قانون در کتاب‌های طبی چه رفعتی دارد و چه کسانی شرح نوشته‌اند. چه مشکلی از تاریخ حل کرده و ابن سینا در چه سالی آن را نوشته و تالیف کرده است. مسئله سوم نسخه‌شناسی نسخه است. نسخه خطی در کدام کتابخانه و گنجینه خطی نگهداری می‌شود و دلایل و امتیازات نسخه شرح کلی داده شود که چاپ فاکسیمیله کنیم. به طور مثال خط یا کاغذ نسخه چیست، آیا ناقص یا کامل است؟ آیا بلاغ دارد، آیا بر علما یا مولف و یا بر اکابر تلامذه مولف خوانده شده و درجه اعتبار نسخه چیست آیا بلاغ دارد آیا مصحَّح است آیا بر علمای قرون بعد خوانده شده یا خیر. حتی کسی که اقدام با چاپ فاکسیمیله می‌کند پر بیراه نیست یادداشت‌های صدر و ذیل نسخه را معرفی کند. ممکن است یادداشتی مشتمل بر یک قطعه یا غزل یا رباعی از شاعری گمنام باشد یا شرح واقعه تاریخی باشد. ولی اولویت اول فاکسیمیله احیای اثر است؛ اگر جلد نسخه نفیس است آن جلد باید معرفی شود. در کدام حوزه نسخه‌شناسی کتابت شده است. و کانون نسخه‌نویسی معرفی شود و همه باید در مقدمه احیاکننده چاپ فاکسیمیله بیان شود.
چاپ فاکسیمیله اگر صرفا مقدمه کوتاه باشد به یک نوع کتاب‌سازی تبدیل شده و به شکل نامطلوب منتشر می‌شود. دیدگاهتان در این باره چیست؟
این اختلاف آرا وجود دارد بعضی از عزیزان به یک کتابخانه ناشناس سفر می‌کنند می‌بینند نسخه‌ای منحصر به فرد است؛ در مرحله اول محقق می‌خواهد اثر را احیا کند دنبال این نیست که یک تحقیق محققانه‌ای انجام دهد و فقط می‌خواهد صرف اطلاع‌رسانی را به محققان انجام دهد. برای مثال مرکز میکروفیلم نور بعضی آثار را فاکسیمیله می‌کند و پس از چاپ نسخه‌برگردان آن را به بیست کتابخانه معروف اهدا می‌کند.
موافق هستید کتاب‌ها به صورت فاکسیمیله منتشر شود یا به صورت تصحیح انتقادی شود؟
موافقم. اما چاپ فاکسیمیله ما را بی‌نیاز از تصحیح انتقادی نمی‌کند. و حتی شیوه صائب برخی از مصححان آن است که در صورت تصحیح انتقادی انتهای کتاب مطبوع نسخه خطی را به صورت عکسی درج می‌کنند که در این صورت فایده کتاب برای محققان نکته‌سنج خواهد شد.
منبع: ایبنا