میراث مکتوب – میان کتاب‌های آسمانی قرآن تنهای کتابی است که در کنار اهمیت و امتیاز دینی و عقیدتی، از برجستگی و تشخص ادبی نیز برخوردار است.
این کتاب در عین پرداختن به مسائل اعتقادی و دربرداشتن معارف و احکام گوناگون، همواره به مثابۀ نمونۀ اعلای فصاحت و بلاغت، توجه مخاطبان سخت‌پسند و نکته‌سنج عرب را به خود مشغول داشت و چندی نگذشت که سرمشق و الگویی تمام‌عیار برای سخنوران و گویندگان عرب شد. با گسترش حوزۀ نفوذ اسلام و آشنایی سایر اقوام و ملل با قرآن، دامنۀ نفود و تأثیر ادبی این کتاب آسمانی نیز فزونی یافت و به‌سرعت مرزهای ادبی و فرهنگی ملت‌های بسیاری را درنوردید و آثار ذوقی و ادبی آنان را متأثر کرد.
قرآن کریم بر ادب اسلامی که عمدتاً در سه زبان عربی، فارسی و ترکی ظهور یافته است، تأثیری فراوان نهاده که این تأثیر از سویی محتوایی و از سوی دیگر به جنبه‌های بیانی و اسلوب سخن‌پردازی مربوط است. طرز بیان و شیوۀ انشای قرآن، که یکی از وجوه اعجاز این کتاب است، به گونه‌ای توجه مسلمانان را به خود معطوف کرد که علوم ادبی عربی، به ویژه علم بلاغت، عمدتاً با هدف بررسی اعجاز قرآن مدون شد و راه را برای پدیدآوردن آثاری بزرگ و برجسته چون مجاز القرآن از ابوعبیده معمر به مثنی، اسرار البلاغه و دلایل الاعجاز از جرجانی، نهایة الایجاز از فخر رازی و … هموار کرد.
در این میان ایرانیان هر چه بیشتر با اسلام و تعالیم آن آشنا شدند و با قرآن انس بیشتری می‌گرفتند، از جنبه‌های ادبی قرآن نیز اثر می‌گرفتند و آن را در آثار خویش نمایان می‌کردند؛ به همین دلیل قرآن میان ایرانیان مسلمان، افزون بر کتاب مقدس دینی، منبعی برای الهام ادبی نیز شد و جایگاهی خاص و موقعیتی ممتاز پیدا کرد. تحقیق در جنبه‌های مختلف تأثیر قرآن بر ادب فارسی عاملی مهم در فهم بهتر و روشن‌تر متون ادبی فارسی به شمار می‌آید؛ زیرا اطلاع از منابعی که شاعران در خلق آثار خود مدنظر داشته‌اند، نقشی بسیار مهم در فهم مضامین و درک پیام‌های مندرج در آثار آنان دارد.
بنابراین توجه به قرآن که یکی از منابع مهم الهام در پدیدآمدن آثار برجستۀ شعر فارسی است و نیز تلاش برای آشکارترکردن پیوند موجود میان قرآن و شعر فارسی، راه را برای فهم بهتر متون شعری و درک زیبایی‌های آن هموار می‌سازد. افزون بر آن توجه به مضامین و مفاهیم قرآنی ـ که عنصری مهم در نقد بلاغی شعر فارسی است ـ می‌تواند زمینۀ مساعدی برای راهیابی به ژرف‌ساخت‌های هنری شعر فارسی ایجاد کند. بر همین اساس در این کتاب با محدودکردن موضوع بحث به تأثیرپذیری از قرآن در کاربرد عناصر بیانی و بدیعی صور خیال، سروده‌های پنج تن از شاعران برجستۀ ادب فارسی بررسی شده است. نگارنده در این بررسی کوشیده است دربارۀ الفاظ و مفاهیمی که شاعران مذکور از قرآن اخذ و در شعر خود ذکر کرده‌اند، بحث و بررسی کند و با مراجعه به تفاسیر کهن و جدید عربی و فارسی ابهامات آنها را برطرف کند.
این کتاب در سه فصل نگارش یافته است. در فصل نخست مفهوم تأثیر به مثابۀ اصطلاحی ادبی بررسی شده و اصطلاحات مربوط به آن که در کتب بدیع مذکور است، طرح و با هدف رفع ابهام از تعاریف و مصادیق بازنگری شده است و در فصل دوم و سوم به ترتیب تأثیر قرآن بر عناصر بیانی و بدیعی صور خیال بررسی شده است.
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار
فصل اول: کلیات
1. تأثیر
2. صور خیال
فصل دوم: تأثیر قرآن بر عناصر بیانی صور خیال
الف) مجاز
ب) تشبیه
ج) استعاره
د) کنایه
فصل سوم: تأثیر قرآن بر عناصر بدیعی صور خیال
الف) مبالغه
ب) ایهام
ج) تجاهل العارف
سخن پایانی
مؤمنی هزاوه، امیر، پیوند وحی و خیال، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، شمارگان: 500 نسخه، قطع: رحلی، بها: 250000 ریال، 1395.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات