کلیات سعدی و مثنوی مولوی دو اثر مستقل پیشنهادی از ایران در این دوره و المسالک و الممالک استخری، الابنیه عن حقایق الادویه هروی و سفرنامه ناصر خسرو سه اثر مشترک پیشنهادی از سوی ایران است.
تاکنون هفت اثر از ایران در فهرست حافظه جهانی به ثبت رسیده و ایران از نظر تعداد آثار ثبت شده در فهرست بین‌المللی در میان کشورهای جهان رتبه هشتم و در میان کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه، رتبه سوم را داراست.
این هفت اثر عبارتند از شاهنامه بایسنغری از کاخ موزه گلستان (2007)، وقفنامه رَبع رشیدی از کتابخانه مرکزی تبریز (2007)، مجموعه اسناد تشکیلات اداری دوره صفویه آستان قدس رضوی از سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (2009)، مجموعه‌ای از پنج نسخه خطی پنج گنج یا خمسه نظامی گنجوی از کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتابخانه و موزه ملی ملک، موزه ملی ایران، کاخ موزه گلستان و کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (2011)، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ابوریحان بیرونی از کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (2011)، ذخیره خوارزمشاهی از کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (2013)، نقشه‌های دوره قاجار ایران از مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (2013).
برنامه حافظه جهانی
حافظه جهانی عنوان برنامه‌ای است که سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با هدف افزایش آگاهی همگانی، حفاظت پایدار و دسترسی جهانی به میراث مستند بشر برای نخستین بار در سال ١٩٩٢میلادی (۱۳۷۱ شمسی) به جهانیان معرفی‌‌کرد.
جنگ، آشوب‌های اجتماعی، تاراج و داد و ستدهای غیرقانونی، بلایای طبیعی، زوال و خرابی تدریجی، کمبود امکانات و آگاهی‌های لازم برای حفاظت از میراث مستند، همگی تهدیدی دائمی برای از دست رفتن بخش مهمی از میراث فرهنگی ملل مختلف جهان به شمار می‌رود. برنامه حافظه جهانی با آگاهی از خطرات متعددی که پیوسته این آثار را تهدید می‌کند بر این باور است که میراث مستند جهان متعلق به تمام بشریت است، باید برای همیشه و به‌صورت کامل حفاظت و نگهداری شود و همواره در دسترس همگان باشد.
میراث مستند، نماد هویت فرهنگی ملل مختلف جهان و موضوع حافظه جهانی است. این میراث بخش مهمی از حافظه ملت‌ها و بیانگر سهم هر یک از ملل جهان در شکل‌گیری دوره‌های مختلف تمدن بشری است. میراث مستند شامل میراث مکتوب و غیر مکتوب است و همه انواع محمل‌های اطلاعاتی اعم از نسخه خطی، سند، نقشه، عکس، فیلم و سایر مواد حتی منابع رقمی را به صورت منفرد یا مجموعه در بر می‌گیرد.
در برنامه حافظه جهانی یونسکو، آثاری که دارای اصالت و اهمیت ملی، منطقه‌ای و جهانی است و از یک یا چند معیار ارزشمند زمان، مکان، افراد یا مردم، موضوع و مضمون، شکل و سبک و اهمیت اجتماعی یا معنوی برخوردار است در سه سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی به ثبت می‌رسد. معرفی برای ثبت در فهرست حافظه جهانی هر دو سال یک بار، با پذیرش حداکثر دو اثر از هر کشور انجام می‌شود. فهرست حافظه جهانی از سال 1997 آغاز به کار کرده‌است و تاکنون 301 اثر را از 102 کشور جهان، 4سازمان بین‌المللی و یک بنیاد خصوصی در خود جای داده‌است.
معرفی کوتاهی از پنج اثر پیشنهادی به کمیته ملی حافظه جهانی
کلیات سعدی
ثبت آثار سعدی در فهرست حافظه جهانی در سال 1390 به کمیته ملی حافظه جهانی در ایران پیشنهاد شد. شهرت بی‌اندازه سعدی و آثار او در جهان، دلیل بارز این پیشنهاد بود. فراوانی نسخه‌های خطی، کثرت ترجمه آثار سعدی به زبان‌های مختلف، چاپ‌های بی‌شمار در شرق و غرب جهان، تصحیح‌ها، شرح‌ها و پژوهش‌های انجام شده تا زمان حاضر، همگی شاهدی بر اهمیت آثار سعدی از گذشته دور تا امروز، نزد ایرانی و غیر ایرانی است.
در سال 1392 پس از بررسی مهم‌ترین نسخه‌های شناخته‌شده از آثار سعدی در کتابخانه‌های ایران و جهان، نسخه کلیات کتابخانه ملی ایران به دلیل امتیازات آن از میان نسخه‌های مختلف برای معرفی در دوره دهم برنامه حافظه جهانی برگزیده شد و در کمیته ملی حافظه جهانی به تأیید رسید.
این نسخه، کامل و دربرگیرنده قسمت‌های مختلف کلیات سعدی است و به خط نسخ خوش احمدبن علی‌بن احمد شیرازی در نیمه جمادی‌الآخر سال 784ق کتابت شده است.
دکتر مهدی بیانی در سال‌های ریاست خود بر کتابخانه ملی (سال‌های 1316 تا 1340)، آن را برای کتابخانه ملی ایران خریداری کرده است و از آن زمان در بخش نسخ خطی کتابخانه ملی نگهداری
می‌شود.
همچنین این نسخه یکی از نسخه‌های خطی برگزیده شادروان غلامحسین یوسفی، سعدی‌شناس معاصر ایرانی برای تصحیح انتقادی گلستان است که در سال 1368 انتشار یافت. نسخه کلیات سعدی کتابخانه ملی، نسخه‌ای کهن، کامل، اصیل، مزین، با تاریخ کتابت و نام کاتب است. خط و تزئینات نسخه نیز در تمام نسخه یکسان و یکدست است. انسجام نسخه گویای آن است که در طول سالیان گذشته از دسترس افراد متفرقه به دور بوده و در مجموع نسخه‌ای سالم و دست نخورده است.
مثنوی مولوی
مثنوی مولوی در سال 1391 به کمیته ملی حافظه جهانی پیشنهاد شد. پس از بررسی بهترین نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های ایران و جهان، هفت نسخه ممتاز مثنوی برای ثبت در دوره دهم برنامه حافظه جهانی برگزیده و در یک پرونده معرفی شد.
مثنوی از شاهکارهای شعر فارسی و مولوی از بزرگ‌ترین شاعران عارف شرق است. مثنوی علاوه بر اهمیتی که نزد ایرانیان دارد، مورد اقبال جهانیان است و در تمام هفت قرن اخیر مورد مطالعه اهل ادب بوده و در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، همراه با مطالعات خاورمیانه، تدریس زبان و ادب فارسی و تاریخ ایران و تصوف اسلامی، مورد توجه پژوهشگران و استادان دانشگاه‌ها قرار داشته است.
مثنوی به زبان‌های بسیار از جمله ترکی، اردو، پنجابی، عربی، آلمانی، انگلیسی، بنگالی، مجاری، روسی، پشتو، سوئدی، سندی، هلندی، کشمیری و نروژی ترجمه شده است و در حال حاضر در شمار پرفروش‌ترین کتاب‌های امریکاست.
نسخه‌های خطی متعددی از این اثر در کتابخانه‌های ایران و جهان نگهداری می‌شود که هفت نسخه برگزیده در این پرونده همگی کامل، اصیل، نفیس و برجسته هستند و هر یک از امتیازات و ویژگی‌های خاصی برخوردارند. از جمله این هفت نسخه می‌توان به نسخه کتابخانه و موزه ملی ملک به قلم نستعلیق عبدالقادر بن محمد بدر استرآبادی، کتابت شده در سال‌های 808 و 809 قمری و نسخه کتابخانه ملی ایران به قلم نسخ خوش حسن القاری کتابت شده در سال 840 قمری اشاره کرد.
المسالک و الممالک استخری
المسالک و الممالک استخری در سال 1386 برای ثبت در فهرست حافظه جهانی به دبیرخانه حافظه جهانی در یونسکو معرفی شد و در سال 1387 در فهرست ملی حافظه جهانی ایران به ثبت رسید.
این اثر در سال 2009/1388 برای ثبت در فهرست جهانی پذیرفته نشد و برای بار دوم در سال 1392 بر اساس مقررات برنامه، به صورت مشترک با کشور آلمان برای ثبت در هر دو فهرست منطقه آسیا و اقیانوسیه و فهرست بین‌المللی حافظه جهانی مورد توجه قرار گرفت و در کمیته ملی به تصویب رسید.
در پرونده این اثر، نسخه موزه ملی ایران که کهن‌ترین ترجمه المسالک و الممالک به زبان فارسی است به صورت مشترک با کهن‌ترین نسخه عربی این اثر در کتابخانه گوتای آلمان معرفی شد.
نسخه فارسی، ترجمه‌ای کهن از قرن پنجم و ششم هجری است که به خط نسخ محمدبن سعدبن محمد نخجوانی معروف به ابن ساوجی درسال 726 قمری در اصفهان کتابت شده و دارای 12 سرلوح و 20 نقشه جغرافیایی است. نسخه عربی نیز به خط نسخ در سال 569 قمری کتابت شده و دارای 20 نقشه جغرافیایی است.
المسالک و الممالک، اثر ارزشمند استخری، از مهم‌ترین کتاب‌های جغرافیایی سده 4 قمری است که اطلاعات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی سرزمین‌های اسلامی از هند تا آفریقا را به دقت توصیف و با ترسیم نقشه‌ها تکمیل کرده است. وجود نسخه‌های خطی متعدد از این اثر در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان، ترجمه آن به زبان‌های مختلف و چاپ‌های مکرر کتاب تا دهه‌های اخیر گویای اهمیت این اثر است.
هر دو نسخه معرفی شده از المسالک و الممالک نسخه‌هایی اصیل و معتبرند و استادان و صاحب‌نظران نسخه‌شناس به تصحیح، انتشار، ارجاع و استناد به آن‌ها اقدام کرده‌اند. ایرج افشار در سال 1340ش پس از بررسی 18 نسخه از این اثر در کتابخانه‌های ایران و جهان، نسخه فارسی مورد معرفی در این پرونده را به دلیل اصالت و قدمت برای تصحیح انتقادی برگزید. نسخه عربی را نیز نخستین بار مولر برای چاپ عکسی در سال 1839م برگزید و پس از آن نیز مبنای ترجمه آلمانی مرتمن در سال 1845 و تصحیح انتقادی دخویه در سال 1870 قرار گرفت.
الابنیه عن حقایق الادویه
با توجه به اهمیت الابنیه عن حقایق الادویه از دیدگاه‌های گوناگون، در سال 1392 پس از مشورت با استادان فن و تأیید اهمیت اثر، پیشنهاد ثبت آن به کمیته ملی حافظه جهانی ارائه و برای معرفی در دوره دهم برنامه حافظه جهانی برگزیده شد.
الابنیه عن حقایق الادویه کتابی از ابومنصور موفق بن علی هروی پزشک و نویسنده سده پنجم هجری در شناسایی داروهای کهن با منشأ گیاهی، حیوانی و کانی به زبان فارسی است. علاوه بر ارزش داروشناسی کهن، آشنایی مؤلف با منابع ایرانی، یونانی، عربی و بویژه هندی، اهمیت مطالعات تطبیقی نام داروها و گیاهان دارویی را نیز به کتاب افزوده است.
از این اثر تاکنون دو نسخه شناسایی شده است. یکی نسخه کتابخانه ملی اتریش مورخ 447 ق که کهن‌ترین دستنویس شناخته شده فارسی به شمار می‌آید و دیگری نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی که در حدود سده ششم هجری کتابت شده است.
نسخه اتریش در روزگار مؤلف توسط شاعر و ادیب معروف، علی بن احمد اسدی طوسی کتابت شده است. اسدی طوسی صاحب منظومه حماسی گرشاسپ‌نامه و کتاب لغت فرس، کهن‌ترین واژه‌نامه زبان فارسی است. شیوه کتابت نسخه به قلم کوفی تزئینی است و از دیدگاه تاریخچه خوشنویسی قابل توجه است. تنها نسخه دیگر از الابنیه عن حقایق الادویه نسخه کتابخانه مجلس است که از نظر تصحیح انتقادی و بررسی تطبیقی اثر بسیار مهم و با ارزش تلقی می‌شود.
الابنیه عن حقایق الادویه از ابتدای قرن نوزدهم مورد توجه خاورشناسان قرار گرفته و نخستین بار در سال 1811 در مجموعه کتابخانه ملی اتریش معرفی شده است. در سال 1833 شرحی در سه جلد درباره مدخل‌های آن به زبان لاتین نوشته شده است. در سال 1893 ترجمه‌ای از الابنیه به زبان آلمانی منتشر شده و تاکنون نیز این اثر چند بار به‌صورت نسخه‌برگردان (عکسی) انتشار یافته است.
سفرنامه ناصر خسرو
سفرنامه ناصر خسرو در سال 1392 به کمیته ملی حافظه جهانی ایران پیشنهاد شد. پس از بررسی نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های ایران و جهان، دو نسخه مورد معرفی در این پرونده برای پیشنهاد ثبت در دوره دهم برنامه حافظه جهانی برگزیده و در کمیته ملی به تصویب رسید.
سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی کهن‌ترین سفرنامه به زبان فارسی، شامل یادداشت‌های سفر هفت ساله او از 437 تا 444 قمری در ایران، آسیای صغیر، شامات، مصر و عربستان است. این اثر نثری ساده و استوار دارد و سرشار از واژه‌های اصیل فارسی و اصطلاحات علمی و فلسفی است. همچنین ناصر خسرو در سفرنامه، اطلاعات دقیقی از جامعه‌شناسی، اوضاع و احوال شهرها، مساحت‌ها، مسافت‌ها، نحوه ساختمان‌ها و بناهای تاریخی، شهرسازی، شیوه گذران زندگی مردم و میزان محصول و تجارت در قرن پنجم هجری به دست می‌دهد.
سفرنامه به زبان‌های فرانسوی، روسی، اردو، عربی، ترکی، انگلیسی و آلمانی ترجمه شده است. از این اثر نسخه‌های چندانی برجای نمانده و در این پرونده دو نسخه متعلق به کتابخانه‌های ملی ایران و فرانسه معرفی می‌شود.
نسخه کتابخانه ملی ایران به خط شکسته نستعلیق فرج‌الله بن نصرالله تفرشی در روز بیست و هشتم ذیحجه سال 1298 قمری کتابت شده و خاندان بدر آن را به کتابخانه ملی واگذار کرده‌است. نسخه کتابخانه ملی فرانسه در پاریس نیز به خط نستعلیق است و در روز نهم ربیع الاول سال 1294 قمری کتابت شده است.
سفرنامه ناصر خسرو نخستین بار به کوشش شارل شفر با ترجمه فرانسوی آن در 1881م/ 1298ق در پاریس، سپس در سال 1882م/ 1299ق به کوشش خواجه محمد الطاف حسین حالی در دهلی (به‌صورت چاپ سنگی) و پس از آن در سال 1309 قمری در بمبئی (به صورت چاپ سنگی) چاپ شده است. این اثر در سال 1312 قمری در تهران و پس از آن به کوشش محمود غنی‌زاده سلماسی در سال 1341 قمری در برلین و به کوشش محمد دبیر سیاقی در سال‌های 1335 و 1344 شمسی در تهران به چاپ رسیده و پس از آن نیز تاکنون چندین بار تجدید چاپ شده است.
نرگس عاشوری