میراث مکتوب – مرکز پژوهشی میراث مکتوب همزمان با همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» نگاهی دارد به زندگی این ریاضیدان و اخترشناس برجستۀ ایرانی.
کیا ابوالحسن کوشیار بن لبان باشهری گیلانی ریاضیدان و اخترشناس برجستۀ ایرانی، در نیمۀ دوم قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم هجری میزیسته است. از زندگی کوشیار اطلاع چندانی باقی نمانده ولی خوشبختانه بیشتر آثار او حفظ شده است. تولد کوشیار به احتمال زیاد در سال ۳۵۲ یا ۳۵۳ هجری قمری (۳۴۲ هجری شمسی) و وفات او بین سالهای ۴۱۵ تا ۴۳۹ هجری قمری بوده است.
به نوشتۀ استاد معین، واژۀ «کوشیار» در اصل «گوشیار» و مرکّب از «گوش»، نام فرشتۀ نگهبان چهارپایان سودمند در آیین زرتشتی، و پسوند «یار» است. معنی لغوی «گوشیار»، دادۀ گوش یا کسی است که [ایزد] گوش، یار و یاور اوست. در زمان کوشیار هنوز بسیاری از مردم گیلان و طبرستان کیش زرتشتی را نگاه داشته بودند. پیشوند «کیا» هم برای او به کار می رفته که در شمال ایران ویژۀ بزرگان و دانشمندان بوده است.
کوشیار در نوشتههای فارسی
نام کوشیار گیلانی در موارد متعددی در متنهای ادبی و تاریخی و علمی فارسی دیده میشود. عروضی سمرقندی در مقالۀ سوم از چهارمقاله از وی در کنار ابومعشر بلخی و ابوریحان بیرونی نام میبرد و میگوید: «… و از شرایط منجم یکی آن است که مجمل الاصول کوشیار یاد دارد…». در کتاب ذخیرۀ خوارزمشاهی نوشتۀ سید اسمعیل جرجانی نیز آمده است: «مردی بودست بشهر گرگان از ولایت گیلان منجم و فاضل او را کیا کوشیار گفتندی، و به روزگار امیر قابوس که شمسالمعالی معروف بودست و این کیا کوشیار در خدمت او بودست و به نزدیک او عزیز بوده است …».
بیت زیر از محمد بن بدیع نَسَوی (قرن هفتم هجری) نشان میدهد که زیج جامع کوشیار به خاطر دشواری و پیچیدگی مطالب علمیاش معروف بوده است:
چو حل شدست مرا زیج گوشیار سخن
کجا به طیره شوم من ز ریشخند و زنخ
ابوریحان بیرونی که هنگام اقامت در ری با کوشیار ملاقات کرده در تحدید نهایات الاماکن و مقالید علم الهیئه به مناسبتهایی از کوشیار یاد کرده است. ابوالحسن بیهقی (متوفای ۵۶۵ هجری قمری) این سخن حکمتآمیز را از کوشیار نقل کرده است: «هر گاه که دو شخص طالب یک چیز باشند از ایشان بر هر یک عیب آن مطلوب پوشیده باشد، بیشفقتی او بر نفس خود پیش خرد پوشیده نماند».
آثار کوشیار و ترجمههای آن
همۀ آثار باقیمانده از کوشیار به عربی است. از رسالۀ حساب کوشیار با عنوان أصول حساب الهند یا عیون الأصول فی الحساب چهار نسخۀ خطی در استانبول، تهران، بمبئی و قاهره بر جا مانده است. این کتاب، هم از لحاظ نقش تاریخی که در گسترش حساب هندی داشته و هم به خاطر تأثیرش در پیدایش و تثبیت اصطلاحهای ریاضی، در تاریخ ریاضیات اهمیت کم نظیری دارد .در سال ۱۹۶۵میلادی تصویر نسخۀ استانبول همراه با ترجمه انگلیسی آن منتشر شد. در سال ۱۹۶۷میلادی احمد سلیم سعیدان ویرایشی از متن نسخۀ استانبول را در مجلۀ معهدالمخطوطات با توضیحات مفصّل منتشر کرد. ابوالقاسم قربانی در سال ۱۳۵۰شمسی تصویر نسخۀ دانشگاه تهران را در کتاب ریاضیدانان ایرانی چاپ کرد. علی مظاهری در سال ۱۹۷۵میلادی ترجمۀ فرانسوی این اثر را در دانشگاه نیس فرانسه به چاپ رساند. در سال ۱۳۶۶شمسی ترجمۀ فارسی این اثر با نام اصول حساب هندی انتشار یافت. در سال۱۹۹۰میلادی، خورشید ف. عبدالله زاده، پژوهشگر تاجیک اهل خُجند، ترجمۀ روسی رسالۀ حساب کوشیار را به صورت بخشی از یک کتاب با عنوان کوشیار گیلانی چاپ کرد. ترجمۀ فارسی این کتاب در سال ۱۳۸۸شمسی منتشر شده است. کتاب حساب کوشیار در قرن ۱۵میلادی به دست شالوم بن یوسف عنابی به عبری ترجمه شده که نسخهای از آن در کتابخانۀ بادلیان آکسفورد موجود است.
رسالۀ احکام نجوم کوشیار با عنوان المدخل فی صناعه احکام النجوم یا مجمل الأصول فی أحکام النجوم در نسخههای متعددی بر جای مانده و چند نسخه هم از ترجمۀ فارسی آن موجود است. محمد بن ابی عبدالله سنجر کمالی معروف به سیف منجم در ۷۰۳ هجری قمری شرحی فارسی بر رسالۀ احکام نجوم کوشیار نوشته است که نسخههای خطی آن در تاشکند و بمبئی موجود است. رسالۀ کوشیار در اواخر قرن ۱۴میلادی به چینی ترجمه و بعدها در چین و تایوان چاپ شد. در سال ۱۹۹۷میلادی میچیو یانو، پژوهشگر ژاپنی، ویرایشی از متن عربی المدخل را همراه با ترجمۀ انگلیسی و ترجمۀ چینی آن منتشر کرد. به همین مناسبت، در سال ۱۳۸۶شمسی عنوان شهروندی افتخاری گیلان از سوی دانشگاه گیلان و شورای اسلامی شهرستان رشت به ایشان اهداء شد.
از رسالۀ اسطرلاب کوشیار نیز نسخههای متعددی بر جای مانده است. تارو میمورا در ژاپن ویرایشی از متن عربی رسالۀ اسطرلاب کوشیار را زیر نظر میچیو یانو فراهم کرده است. ترجمۀ فارسی کهنی از رسالۀ اسطرلاب کوشیار را نیز محمد باقری در سال ۱۳۸۲ شمسی منتشر کرده است.
کوشیار در آغاز باب اول رسالۀ احکام نجوم خود میگوید که دو زیج به نامهای زیج جامع و زیج بالغ تألیف کرده است. از زیج بالغ تنها باب کوتاهی در دو صفحه در مجموعۀ مؤسسۀ خاورشناسی کاما در بمبئی به جا مانده است.
زیج جامع، مهمترین اثر کوشیار، در اوایل قرن پنجم هجری در گرگان قدیم (نزدیک گنبد کاووس کنونی) تألیف شده است. الگوهای نجومی و روشهای محاسباتی کوشیار در این زیج اساساً بطلمیوسی است. زیج جامع دارای چهار مقاله است: ۱) ابواب، ۲) جدولها، ۳) هیئت، ۴) برهان. مقالۀ اول دربارۀ روشهای محاسبات نجومی است. مقالۀ دوم شامل ۵۵ جدول در مورد محاسبات تقویم، جدولهای کمیّتهای نجومی مربوط به محاسبۀ مواضع خورشید و ماه و سیارات، جدول مختصات جغرافیایی شهرها و جدول مختصات سماوی ستارگان است. مقالۀ سوم شامل ۳۲ باب دربارۀ موضوعهای گوناگون علم هیئت مانند اقلیمها، اندازۀ زمین، طالعها، ساعتهای مُستَوی و زمانی، فلکهای جرمهای آسمانی، حرکتهای رجوعی، اندازه و فاصلۀ جرمهای آسمانی، اهلۀ قمر و گرفتهای ماه و خورشید است. ویرایشی از باب پایانی این مقاله با عنوان «الأبعاد والأجرام» در سال ۱۹۴۸میلادی در هند چاپ شد و ترجمۀ فارسی آن هم در مجموعۀ مقالات و سخنرانی‌های هزارۀ کوشیار گیلانی که در سال ۱۳۶۷ شمسی در دانشگاه گیلان برگزار گردید، درج شده است. مقالۀ چهارم شامل اثبات درستی روشهای محاسباتی مقالۀ اول است.
نسخههای متعدد زیج جامع کوشیار در استانبول، لیدن، اسکندریه، قاهره، برلین و مسکو موجود است. حدود ۷۰ سال پس از تألیف زیج جامع، محمد بن عمر بن ابی طالب منجم تبریزی، مقالۀ اول زیج جامع را به فارسی ترجمه کرد که نسخۀ خطی یکتای آن در لیدن (هلند) نگهداری میشود.
ابوالحسن علی بن احمد نَسَوی، که به گفتۀ بیهقی شاگرد کوشیار بوده، در حدود ۴۳۸ هجری قمری شرحی عربی بر مقالۀ اول زیج جامع نوشته است با عنوان اللامع فی أمثله الزیج الجامع که نسخهای از آن در نیویورک موجود است. ادوارد استوارت کندی چکیدهای از محتوای زیج جامع را در کتاب پژوهشی در زیجهای دورۀ اسلامی آورده است. جان لنارت برگرن مطالب کوشیار دربارۀ مثلثات کروی را که در فصل سوم از مقالۀ چهارم زیج جامع آمده، به انگلیسی ترجمه و بررسی کرده است. متن عربی مقاله‌های اول و چهارم زیج جامع همراه با ترجمۀ انگلیسی آنها در سال ۱۳۸۸شمسی در فرانکفورت (آلمان) منتشر شده است.
برای مشاهده اخبار این همایش اینجا کلیک کنید.