میراث مکتوب- عالم عابد زاهد، اصولی نامدار، مجاهد و احیاگر حوزه علمیه ی اصفهان، آیت الله علامه حاجی محمدابراهیم کرباسی مشهور به حاجی کلباسی از مفاخر علمای امامیه و مراجع بزرگ شیعه در قرن سیزدهم هجری بشمار می رود. محمدابراهیم در ۱۹ ربیع الثانی سال ۱۱۸۰ قمری مطابق با ۱۱۴۵- ۱۱۴۶ شمسی دیده به جهان گشود. ده ساله بود که پدر دانشمند زاهدش – که نخستین معلم و مربی او نیز بود – را از دست داد. پدر که از ارادتمندان حکیم متاله و فقیه عارف نامی آقا محمد بیدآبادی بود، او را وصی و قیم امورات فرزندش محمدابراهیم قرارداده بود. محمدابراهیم در خانه عارف بیدآبادی و زیر نظر و هدایت آن بزرگ، مراتب اخلاقی و سلوکی و درجات علمی و معرفتی خود را طی نمود تا اینکه با فرا رسیدن سن بلوغ به امر استاد و مربی اش حکیم بیدآبادی، روانه حج خانه ی خدا شد و در محضر اساتید بزرگ حوزه های اصفهان، نجف، کربلا و کاشان به عالی ترین مراتب علم و عمل دست یافت.
اساتید در حوزه های مختلف: فقه، اصول، حدیث، تفسیر، کلام، حکمت و عرفان عبارتند از:
آقا محمد بیدآبادی، میرزا محمدعلی مظفر اصفهانی، ملا محراب گیلانی، سید بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف الغطاء، ملا محمد مهدی نراقی، میرزای قمی، آقا محمد بن زین العابدین خوانساری و . . .
حاجی کلباسی در حفظ و احیای حوزه اصفهان، تلاش فراوان و زحمات زیادی کشید به طوری که بسیاری از عالمان و فقیهان نامدار نیمه دوم قرن سیزدهم هجری از شاگردان حاجی کلباسی بوده اند از جمله میر سید حسن مدرس اصفهانی، میر سید محمد شهشهانی، میرزا زین العابدین خوانساری، میرزای شیرازی، سید شرف الدین علی حسینی مرعشی، حاج ملاهادی سبزواری، میر سید محمد حسین مدرس، میرزا محمد تنکابنی، سید محمد حسن مجتهد موسوی و . . .
حاجی کلباسی علاوه بر انتقال آرای اصولی اساتیدش به نسل عالمان بعدی و تربیت مجتهدان و فقیهانی بزرگ، ارتباطی صمیمی و عمیق با مردم داشت و در برقراری جماعات وعظ و منبر و خواندن ادعیه در مواقع مختلف سال در مسجد، کوشا بود.
حاجی کلباسی علاوه بر تربیت شاگردانی لایق، و فعالیتهای گوناگون اجتماعی و فرهنگی از تصنیف و تحقیق و تالیف نیز غافل نبود و آثاری ارزشمند در زمینه های فقه، حدیث و رجال از خود به جای گذاشت:
اشارات الاصول که مشهورترین اثر و در زمره ی کتب اولیه و مادر در باب علم اصول در دوران متأخر بشمار می¬رود.
شوارع الهدایه، شرح بر کفایه الاحکام ملامحمد باقر سبزواری که در آخر آن، تقریظ استادش کاشف الغطا نیز آمده است.
الارشاد المسترشدین، مشتمل بر عبادات و بخشی از مکاسب به فارسی.
نخبه، به فارسی و منتخب از کتاب ارشاد است که عبارات (بجز حج و جهاد) را در برمی گیرد و . . .
آیت الله علامه محمدابراهیم کلباسی سرانجام در شب پنج شنبه ۸ جمادی الاولی ۱۲۶۱ قمری در سن ۸۱ سالگی درگذشت و بنابر وصیت او در محلی روبروی مسجد حکیم – که به مقبره خاندان او مشهور است – به خاک سپرده شد.
محمد ابراهیم کرباسی از این بخت برخوردار بود که فرزندان و نوادگانش از همان سالهای نزدیک به حیاتش به ثبت وقایع زندگی و زهد زبانزدش پرداختند و روایات و اطلاعات مستندی را برای ما به یادگار گذاشتند. از نوشته های ضمنی تذکره ها و شرح حالنامه ها که بگذریم، اولین بار پسرش محمد جعفر رساله ای مستقل در احوال پدر تألیف کرد که در انتهای کتاب منهاج الهدایه در سال ۱۲۶۳ ق به چاپ رسید. پسر دیگرش ابوالمعالی محمد هم رساله ای در شرح احوال خود و پدرش به فارسی تألیف کرده که هنوز به چاپ نرسیده است.
در مجموع این کتاب بر آن است تا تمامی مکتوبات علامه محمد ابراهیم کلباسی را از لحاظ متن‌شناسی و نسخه‌شناسی مورد توجه قرا دهد و با تکیه اصلی بر دستنویس هایی که تاکنون از آنها شناسایی شده، فهرستی از آثار ایشان تهیه شود. به همین جهت نویسنده سعی کرده هر نوشته ای که از حاجی کلباسی باقی مانده بود، را در این فهرست بگنجاند. حتی از چند کتابی که منسوب به ایشان بود و یا وقفنامه هایی که با تولیت ایشان نوشته شده بود، نیز یاد کرده است.
نویسنده کتاب ذکر می کند که در حین انجام کار قرار بر آن شد که تألیفات پسرش ابوالمعالی و نوه اش ابوالهدی هم مورد بررسی قرار بگیرد که این کار در مورد پسرش انجام شد. ولی درباره نواده، در عمل مشخص شد تألیفات او همه همان هایی است که در مشاهیر مزار علامه ابوالمعالی کلباسی معرفی شده و چون دسترسی و کاوش بیشتر در آن دستنویس ها میسر نشد، از تکرار آنها خودداری کرده است.
کتاب در دو فصل تهیه و تنظیم شده است: فصل اول؛ معرفی آثار علامه حاجی کلباسی. فصل دوم؛ معرفی آثار فرزندش ابوالمعالی.
روش پژوهش در این کتاب به این صورت است که نخست درباره متن هر کتاب به اندازه کفایت سخن گفته شده است. نام کتاب، مهدی الیه، سال نگارش و بخش های آن، سپس آغاز و انجام نسبتاً مفصلی از هر کتاب آورده شده تا در معرفی سبک شناسی هر اثر و برای شناسایی دیگر نسخه های مجهول، سودمند واقع شود. آنگاه مؤلف به ذکر چاپ ها و دستنویس های کتاب پرداخته است. مشخصات چاپ های یک کتاب همان گونه که معمول است آورده شده و نسخه¬های یک کتاب هم با ذکر مشخصات نسخه از قبیل: نام کتابخانه، شماره نسخه، نوع خط، کاتب، تاریخ کتابت، خصوصیات نسخه، ویژگیهایی علمی یا هنری آن، نام مالکان، شماره برگها و سطور معرفی شده اند.
سعی نویسنده بر آن بوده که فقط به اطلاعاتی که در منابع مختلف مطرح شده اعتماد نکند و تا حد امکان آنها را با اصل کتاب مقایسه و بررسی کند. در مواردی نیز که در منابع و یا فهرستهای نسخه های خطی، هیچ توضیح راهگشایی برای معرفی برخی کتابها بدست نیامده و رؤیت آنها نیز میسر نشده؛ ناچار به ذکر همان اطلاعات بسنده کرده است. در پایان کتاب فهرست منابع و مأخذ و فهرست تفصیلی مطالب ذکر شده است.
نسخه‌شناسی آثار علامه کلباسی و ابوالمعالی، به کوشش سید محمدحسین حکیم، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۹۱ش، تهران، ۲۱۶ صفحه، شمارگان ۱۵۰۰ نسخه، قیمت ۴۱۰۰ تومان.
اساتید در حوزه های مختلف: فقه، اصول، حدیث، تفسیر، کلام، حکمت و عرفان عبارتند از:
آقا محمد بیدآبادی، میرزا محمدعلی مظفر اصفهانی، ملا محراب گیلانی، سید بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف الغطاء، ملا محمد مهدی نراقی، میرزای قمی، آقا محمد بن زین العابدین خوانساری و . . .
حاجی کلباسی در حفظ و احیای حوزه اصفهان، تلاش فراوان و زحمات زیادی کشید به طوری که بسیاری از عالمان و فقیهان نامدار نیمه دوم قرن سیزدهم هجری از شاگردان حاجی کلباسی بوده اند از جمله میر سید حسن مدرس اصفهانی، میر سید محمد شهشهانی، میرزا زین العابدین خوانساری، میرزای شیرازی، سید شرف الدین علی حسینی مرعشی، حاج ملاهادی سبزواری، میر سید محمد حسین مدرس، میرزا محمد تنکابنی، سید محمد حسن مجتهد موسوی و . . .
حاجی کلباسی علاوه بر انتقال آرای اصولی اساتیدش به نسل عالمان بعدی و تربیت مجتهدان و فقیهانی بزرگ، ارتباطی صمیمی و عمیق با مردم داشت و در برقراری جماعات وعظ و منبر و خواندن ادعیه در مواقع مختلف سال در مسجد، کوشا بود.
حاجی کلباسی علاوه بر تربیت شاگردانی لایق، و فعالیتهای گوناگون اجتماعی و فرهنگی از تصنیف و تحقیق و تالیف نیز غافل نبود و آثاری ارزشمند در زمینه های فقه، حدیث و رجال از خود به جای گذاشت:
اشارات الاصول که مشهورترین اثر و در زمره ی کتب اولیه و مادر در باب علم اصول در دوران متأخر بشمار می¬رود.
شوارع الهدایه، شرح بر کفایه الاحکام ملامحمد باقر سبزواری که در آخر آن، تقریظ استادش کاشف الغطا نیز آمده است.
الارشاد المسترشدین، مشتمل بر عبادات و بخشی از مکاسب به فارسی.
نخبه، به فارسی و منتخب از کتاب ارشاد است که عبارات (بجز حج و جهاد) را در برمی گیرد و . . .
آیت الله علامه محمدابراهیم کلباسی سرانجام در شب پنج شنبه ۸ جمادی الاولی ۱۲۶۱ قمری در سن ۸۱ سالگی درگذشت و بنابر وصیت او در محلی روبروی مسجد حکیم – که به مقبره خاندان او مشهور است – به خاک سپرده شد.
محمد ابراهیم کرباسی از این بخت برخوردار بود که فرزندان و نوادگانش از همان سالهای نزدیک به حیاتش به ثبت وقایع زندگی و زهد زبانزدش پرداختند و روایات و اطلاعات مستندی را برای ما به یادگار گذاشتند. از نوشته های ضمنی تذکره ها و شرح حالنامه ها که بگذریم، اولین بار پسرش محمد جعفر رساله ای مستقل در احوال پدر تألیف کرد که در انتهای کتاب منهاج الهدایه در سال ۱۲۶۳ ق به چاپ رسید. پسر دیگرش ابوالمعالی محمد هم رساله ای در شرح احوال خود و پدرش به فارسی تألیف کرده که هنوز به چاپ نرسیده است.
در مجموع این کتاب بر آن است تا تمامی مکتوبات علامه محمد ابراهیم کلباسی را از لحاظ متن‌شناسی و نسخه‌شناسی مورد توجه قرا دهد و با تکیه اصلی بر دستنویس هایی که تاکنون از آنها شناسایی شده، فهرستی از آثار ایشان تهیه شود. به همین جهت نویسنده سعی کرده هر نوشته ای که از حاجی کلباسی باقی مانده بود، را در این فهرست بگنجاند. حتی از چند کتابی که منسوب به ایشان بود و یا وقفنامه هایی که با تولیت ایشان نوشته شده بود، نیز یاد کرده است.
نویسنده کتاب ذکر می کند که در حین انجام کار قرار بر آن شد که تألیفات پسرش ابوالمعالی و نوه اش ابوالهدی هم مورد بررسی قرار بگیرد که این کار در مورد پسرش انجام شد. ولی درباره نواده، در عمل مشخص شد تألیفات او همه همان هایی است که در مشاهیر مزار علامه ابوالمعالی کلباسی معرفی شده و چون دسترسی و کاوش بیشتر در آن دستنویس ها میسر نشد، از تکرار آنها خودداری کرده است.
کتاب در دو فصل تهیه و تنظیم شده است: فصل اول؛ معرفی آثار علامه حاجی کلباسی. فصل دوم؛ معرفی آثار فرزندش ابوالمعالی.
روش پژوهش در این کتاب به این صورت است که نخست درباره متن هر کتاب به اندازه کفایت سخن گفته شده است. نام کتاب، مهدی الیه، سال نگارش و بخش های آن، سپس آغاز و انجام نسبتاً مفصلی از هر کتاب آورده شده تا در معرفی سبک شناسی هر اثر و برای شناسایی دیگر نسخه های مجهول، سودمند واقع شود. آنگاه مؤلف به ذکر چاپ ها و دستنویس های کتاب پرداخته است. مشخصات چاپ های یک کتاب همان گونه که معمول است آورده شده و نسخه¬های یک کتاب هم با ذکر مشخصات نسخه از قبیل: نام کتابخانه، شماره نسخه، نوع خط، کاتب، تاریخ کتابت، خصوصیات نسخه، ویژگیهایی علمی یا هنری آن، نام مالکان، شماره برگها و سطور معرفی شده اند.
سعی نویسنده بر آن بوده که فقط به اطلاعاتی که در منابع مختلف مطرح شده اعتماد نکند و تا حد امکان آنها را با اصل کتاب مقایسه و بررسی کند. در مواردی نیز که در منابع و یا فهرستهای نسخه های خطی، هیچ توضیح راهگشایی برای معرفی برخی کتابها بدست نیامده و رؤیت آنها نیز میسر نشده؛ ناچار به ذکر همان اطلاعات بسنده کرده است. در پایان کتاب فهرست منابع و مأخذ و فهرست تفصیلی مطالب ذکر شده است.
نسخه‌شناسی آثار علامه کلباسی و ابوالمعالی، به کوشش سید محمدحسین حکیم، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۹۱ش، تهران، ۲۱۶ صفحه، شمارگان ۱۵۰۰ نسخه، قیمت ۴۱۰۰ تومان.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی مؤسسه کتاب شناسی شیعه