میراث مکتوب- «نتیجة الدوله یا سه رساله در اختراعات صنعتی» نوشتۀ محمدجواد ناطق، عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه تربیت مدرس، یکی از مقالات دومین شمارۀ دوفصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران است.
در ابتدای این مقاله می‌خوانیم: «کتاب نتیجة الدوله از معدود کتاب‌هایی است که در زمینۀ علم الحِیَل یا صناعة الحیل، آن هم به زبان فارسی نوشته شده و از آخرین آثار مکتوب در این زمینه است که از واپسین روزهای با شکوه دوران تمدن اسلامی و در واقع از دورۀ احتضار آن به ما رسیده است. در این کتاب طراحی و ساخت ساعت مکانیکی، ماشین روغن‌کشی، و آسیای آبی به تفصیل تشریح شده است. به اجمال باید گفت که علم حِیَل را دانشمندانی چون فارابی، احمد بن یوسف کاتب خوارزمی، ابن ندیم، قطب‌الدین شیرازی، حاجی خلیفه و دیگران از شاخه‌های علوم دورۀ اسلامی برشمرده‌اند. علت نام‌گذاری آن به این اسم، ساخت و به‌کارگیری دستگاه‌هایی بود که هر یک کار ویژه‌ای را به صورت خودکار انجام می‌داد و از دیدِ مردم آن روزگار محیّر العقول بود؛ از این رو از حیله‌ها و نیرنگ‌ها محسوب می‌شد و به آن «نیرنجات» هم می‌گفتند. این علم قابل تطبیق با مهندسی مکانیک امروزی است.
کتاب نتیجة الدوله را محمد حافظ اصفهانی در نیمۀ اول سدۀ دهم هجری، در دورۀ تیموریان و به احتمال قوی در خراسان تألیف کرد. مرحوم تقی بینش این کتاب را عیناً از روی نسخۀ ظاهراً یکتای آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۵۰ش توسط انتشارات بنیاد فرهنگ ایران به چاپ رساند.»
محمدجواد ناطق در ادامۀ مقالۀ خود ضمن معرفی کتاب و نویسندۀ آن، به توصیف ویژگی‌های نتیجة الدوله و دستگاه‌های معرفی شده در این کتاب، یعنی ساعت مکانیکی، دستگاه روغن‌کشی و آسیای آبی، پرداخته است.
برای مطالعۀ متن کامل مقاله کلیک کنید.
