میراث مکتوب- مرکز تحقیقاتی انجمن اسلام برایِ اردو و کالج اسماعیل یوسف در گسترش زبان و علوم شرقی در شهر بمبئی در هندوستان نقش به سزایی داشته‌اند. یکی از دانش‌آموزان این کالج، دکتر مؤمن محی الدین (1929-2003) بوده است.
اجدادِ وی به «اکبر گنج» از توابعِ اله آباد تعلّق داشتند. دکتر مومن محی الدین در قصبه «اسلام آباد» از شهر بیوندی به دنیا آمد. این شهر در صنعتِ نساجی و پارچه در هندوستان چنان شهرت دارد که به «منچستر هندوستان» معروف است. دکتر مومن محی الدین تحصیلاتِ ابتدایی و راهنمایی را در شهر بیوندی گذراند و واردِ «کالج اسماعیل یوسف» شد. مدیر کالج: بذل الرحمان و استادان: دکتر داود پوتا؛ پروفسور محمد ابراهیم دار؛ دکتر بی.اِ.گای و پروفسور نجیب اشرف نَدوی بودند.
دکتر مومن محی الدین در سال های تحصیلی اش در 1948، 1950 و 1952 مدال طلا دریافت نمود. در سالِ 1952 با بهترین رتبه مدرک کارشناسی ارشدِ فارسی گرفت و دستیار پژوهشیِ کالج اسماعیل یوسف شد. همزمان از دانشگاه ادینبرا فرصتِ پژوهشی و بورسیه سَر کریم بایی برای تحصیلاتِ عالی در بمئبی را دریافت نمود.
در سالِ 1955 در مدرسه مطالعاتِ شرقی و آفریقایی (SOAS) در لندن پذیرفته شد. با راهنماییِ اِل.پی.ایویل ستّون (L.P.Elwel Sutton). در سالِ 1968 رساله دکتری بسیار مهمی را به پایان رساند با عنوانِ: «دیوان و انشانویسیِ فارسی در دوره مغولان از بابر تا شاه جهان (مطالعه انشا؛ دار الانشا و منشیان براساس اسناد)». (به انگلیسی است)
دکتر محی الدین در سالِ 1958 به هندوستان برگشت. در آرشیو ملی هندوستان (National Archive of India) مشغول به کار شد. سپس در آموزش و پرورش ایالتِ بوپال؛ دستیار ارشد پژوهشی در گروه علوم اسلامیه، «دانشگاه اسلامی عَلیگَر»؛ «کالج دکن» وابسته به «دانشگاه پونا» سه سال در گروه تاریخ بود و اسناد فارسی بسیاری را فهرست نویسی کرد که برای تاریخِ سرزمین مَهاراشتَر مفید بود. همچنین اسناد فارسی از شهرهایِ اورنگ آباد، خاندیش، دولیا (به اردو: دهولیه)، کَلیان، بیمری را بازنویسی کرد؛ در شِملا دستیار پژوهشیِ «مؤسسۀ هندوستانی برایِ مطالعاتِ پیشرفته»؛ در دانشگاه بمبئی برایِ زبان هایِ فارسی، عربی، آلمانی و روسی گروه جداگانه ای تأسیس شد. وی در همان ابتدا در سالِ 1965 به آنجا پیوست و مدیریت آنجا به عهده او بود. از 1965 تا 1989 در دانشگاه بمبئی مشغول خدمت بود. در سالِ 1991 به پاس خدمات بی نظیرش از ریاست جمهوری هندوستان لوح تقدیر دریافت نمود. مجله «ترسیل» (شهر بمبئی) در شماره ژانویه – ژوئن 2001 مقاله‌هایی ویژه دکتر مومن محی الدین به چاپ رساند.
آثار دکتر مومن محی الدین
– «تذکره حضرت دیوان شاه صاحب بیمری رح مع خاندان سادات»، انجمن ترقی اردو شاخ بیمری، به زبانِ اردو، 1965.
– «تاریخ سرزمین کوکَن در هندوستان» به زبان اردو، بمبئی، 1969.
– «دیوان و منشآت فارسی در دوره مغولان از بابر تا شاه جهان (مطالعه انشا؛ دار الانشا و منشیان براساس اسناد)»، به زبان انگلیسی، 1971.
– «تاریخ مختصر داستان نویسیِ فارسی»، به زبانِ اردو، 1994.
– «تاریخ فرهنگیِ مومن انصاری برادری»، به زبانِ اردو، 1994.
– «اسناد فارسی منبعی برایِ تاریخِ مَرهته و سرزمینِ مَهاراشتَر»، به زبان انگلیسی، پروژه پژوهشی U.G.C در دهلی، هندوستان.
– «علاءالدین عطا ملک جوینی»، به زبانِ اردو.
– دو اثر دیگر در دست تالیف: «وهابیت، غربِ هندوستان و بمبئی» (به انگلیسی) و «المعجم المهندسی المصطلحات الفقه الاسلامی» (فرهنگ فقه به عربی- انگلیسی) که چاپ نشدند.
– «تصحیحِ تسلیة الاخوان براساس نسخه خطّی نادر» (تالیف: عطا ملک جوینی) (زیر چاپ، به نقل از کتابِ تذکره حضرت دیوان شاه صاحب بیمری مع خاندان سادات، صفحه اول)
– «تاریخِ شهرِ بیمری مع احوالِ مضافات» (زیر چاپ، به زبان اردو، به نقل از کتابِ تذکره حضرت دیوان شاه صاحب بیمری مع خاندان سادات، صفحه اول)
رساله دکتری درباره منشاتِ فارسی
موضوع مورد علاقه دکتر محی الدین: «نقشِ مغولان در گسترش و رواجِ انشانویسیِ فارسی» (The Mughual Contribution to Persian Epistologrphy)) بود. در واقع استادش – ابراهیم دار (استاد دانشگاه بمبئی)- آرزویش بود که شاگردش (محی الدین) رویِ موضوع «انشا» و «منشیان» کار کند. ایویل ستّون در آن زمان در دانشگاه ادینبرا فارسی تدریس می کرد، او را تشویق نمود رویِ موضوعِ موردِ علاقه اش کار کند. این دعوت به سفارشِ دوستِ دکتر محی الدین – شمعون لوکَندوالا(استاد مطالعاتِ اسلامی در همین دانشگاه)- بود. دکتر محی الدین با استفاده از منابع اولیه، نسخه هایِ خطّی منشآتِ فارسی، فرامین و احکام دوره مغولان رساله دکتری بسیار ارزشمند و مهمی را نگاشت (سالِ تکمیل: 1958) که رای صادر داوران این بود که رساله دکتری بسیار گران مایه و بنیادینی است که شایسته چاپ شدن را دارد. در استفاده از منابع علاوه بر ایویل ستّون، جی.اِم. مریدیث اونز (G.M.Meredith Owenes) از بخشِ شرق شناسی، کتاب های چاپی و نسخه هایِ خطّیِ «موزه بریتانیا» و آر.اِچ.پیندر ویلسون (R.H.Pinder Wilson) بخشِ شرقِ کهنِ «موزه بریتانیا» به دکتر محی الدین بسیار کمک نمودند. دارا نوسروانجی مارشال – کتابدارِ دانشگاه بمبئی- که در آن زمان در حال چاپ کتابش (Mughals in India: A Biblogrphy Survey) بود، نه تنها اجازه داد کتابش را مطالعه کند بلکه به وی پیشنهادات مفیدی برای چاپِ رساله دکتری داد.
دکتر محی الدین ابتدا رساله دکتری اش را سلسله وار در مجله «اِندو ایرانیکا» (کلکته) منتشر می کرد. سپس با کمی ویرایش آن را به چاپ رساند. دکتر محمد اسحاق (بنیانگذارِ «انجمن ایران» در کلکته) برای چاپ این رساله دکتری مهم بسیار تلاش نمود. این رساله دکتری به همان زبان انگلیسی در سالِ 1971 از «انجمن ایران»، کلکته منتشر شد و آقایِ اِی.اِیِ. فیضی – استاد مطالعات اسلامی، رئیسِ پیشینِ دانشگاه کشمیر هندوستان، سفیرِ سابقِ هندوستان در مصر- بر آن تقریظ نوشت. عنوانِ کتاب:
The chancellery and Persian epistolography under the Mughals, from Bábur to Sháh Jahán, 1526-1658: A study on Insháʼ, Dár al-Insháʼ, and Munshīs based on original documents.
«دیوان و انشانویسیِ فارسی در دوره مغولان از بابر تا شاه جهان (مطالعه انشا؛ دار الانشا و منشیان براساس اسناد)». فهرستِ کتابِ:
بخشِ اول:
– تصویر برخی از نسخه هایِ خطّی
– مقدمه
– باب اول: دارالانشا و منشیان دوره مغول؛
– باب دوم: انواعِ مراسلات: توقیعات (الف) فرامین سلاطین (ب) احکام دیوانی (ج) نوع، زبان و شیوه نگارشِ فرامین
– باب سوم: انواعِ مراسلات (جاری) توقیعات … (الف) پروانه جات (ب) نوع، زیان و شیوه نگارِ پروانه جات (ج) احکامات و دستوراتِ شاهزادگان
– باب چهارم: انواع مراسلات (جاری): محاورات- (الف) انواعِ محاورات (تقسیم بندیِ محاورات) (ب) نوع، زبان و شیوه نگارشِ محاورات
بخشِ دوم: انشانویسی فارسی در دوره مغول
مولفان و آثارشان درباره انشانویسی:
– «بدایع الانشا» از حکیم محمد یوسف هراتی (940 هجری، در دوره همایون)
– «چهار باغ» از حکیم مسیح الدین ابوالفتح گیلانی (بعد از 997 هجری، در دوره اکبر)
– «منشآت النمکین» از میرابوالقاسم خان نمکین (1006 هجری، در دوره اکبر)
– «انشای ابوالفضل» (1006 هجری، در دوره اکبر): (الف) «مکاتبات علامی» (1005 هجری، در دوره اکبر) – (ب) «منشآت ابوالفضل» (1035 هجری، در دوره اکبر)
– «لطایفِ فیضی» (1035 هجری، در دوره اکبر)
– «انشایِ نورالدین محمد عبدالله»: (الف) انشایِ طرب (1037 هجری، در دوره جهانگیر)- (ب) «انشای عیار دانش» (1037 هجری، در دوره جهانگیر)
– «انشایِ خانه زاد خان» از امان الله خان خانه زاد خان فیروز جنگ امانی (تاریخ تالیف نامعلوم، در دروه جهانگیر)
– «انشایِ باقر خان» از باقر خان نجم ثانی (تاریخ تالیف نامعلوم، در دوره جهانگیر)
– «زبدة الانشا» ، مولف ناشناخته (1027 هجری، در دوره جهانگیر)
– «انشایِ هَر کِرَن» از هَر کِرن داس ابن مَتُر داس (بین 1035 و 1045 هجری، در دوره جهانگیر و شاهجهان)
– «انشایِ منیر» از ابوالبرکات مُنیر (1050-1051 هجری، در دوره شاهجهان)
– «منشآت برهمن» از منشی چَندَر بان بَرهَمن (1067 هجری، در دوره شاهجهان)
– نتیجه
– ضمیمه: بررسیِ منابع (منشآت؛ رسائل درباره هنرِ انشانویسی؛ اسناد؛ تاریخ هایِ معاصر و دستورالاعمال) – کتاب نامه
پی نوشت:
– یک خانم پاکستانی به نام نصرت جهان خَتَک هم در گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران رساله دکتری اش درباره انشا نویسی بود: «انشا نویسی فارسی در شبه قاره هند و پاکستان»، استاد راهنما: دکتر خسرو فرشیدورد، سالِ دفاع: 1366ش. (این رساله دکتری چاپ نشده است. خانم دکتر نصرت جهان خَتَک در حال حاضر مدیر گروه فارسی دانشگاه پیشاور در پاکستان است).
– دعاگو هستیم که رساله دکتریِ بسیار مهم زنده یاد دکتر مومن محی الدین به فارسی ترجمه شود. به قولِ اردو زبان ها: صلائے عام ہے یارانِ نکته دان کے لیے (= صلایِ عام است برای یارانِ نکته دان)
این مقاله را از اینجا دانلود کنید:
http://manuu.edu.in/University/Resources/Adab-O-Saqafat
برگرفته از مقاله به زبانِ اردو با عنوان: «ڈاکٹر مومن محی الدین: فارس کے ہمہ جہت استاد»، مقاله‌نویس: سعیدہ پٹیل، مجله «ادب و ثقافت»، مدیریتِ ترجمه و چاپ دانشگاهِ ملی مولانا آزاد برای زبانِ اردو، حیدرآباد، هندوستان، شماره 7، سپتامبر 2018، صفحات: 220-232۔
خلاصه و ترجمه: لیلا عبدی خجسته
منبع: پایگاه خبری نسخ خطی