لطائف الطّوائف کتابی است خواندنی و دلپذیر، با مطالبی گوناگون. با آنکه مؤلّف در مقـدمه نوشته است برای رفع ملال و گشایش خاطر نوشته شده اما انصاف این است که فوائد حاصل از مطالعه این اثر بیشتر و برتر از خوشگذراندن ساعات بیکاری و آسودگی است.
در این اثر هر بخشی رنگ و بویی ویژه دارد، سخنان و حکایات حکیمانه موج میزند، همهٔ اقشار مردم، زن و مرد، غنی و فقیر را دربرمیگیرد و هیچ گروهی از طبقات اجتماعی نادیده گرفته نشده است. شاه، قاضی، واعظ،… همه و همه مورد خطاب قرار دارند.
با زبان طنز و اشاره غیرمستقیم، بسیاری از سایه روشنهای زندگی را پوشش میدهد و چون ذره بینی درشت و شفاف نقاط تاریک و مبهم را در روابط انسانی، واضح و روشن، در مقابل دیدگان خواننده میگذارد. زبان این حکایات روشن و روان و دور از تکلّف و تصنّع است، ساده و زود فهم است ولی عوامانه نیست، عالمانه است دشوار ولی دیریاب نیست.
برای افراد کمسواد مفید است ولی برای نکتهسنجان و باریکبینان خستهکننده و ملالآور نیست. شیوه طنز بر آن غالب است ولی هزل و بیهوده نیست، لبخند به لب میآورد، ولی ذهن را درگیر حقایقی از زندگی میکند که گاه تلخ است و دردناک. نثر این کتاب دلنشین و دلانگیز است و از تکلّف و تصنّع به دور است.
در این کتاب ۸۶۷ حکایت در ۱۴ باب و ۱۱۰ فصل تنظیم گردیده است. ویژگی عمومی این حکایات عبارت است از حکمت، عقلانیت، مبارزه با بدیها، ترویج اصول دینی و اخلاقی، ستمستیزی، عدالتخواهی … که با ساختاری ساده و در عین حال فنی و ادبی ارائه شده است.
با بررسی ها و باریکبینی هایی که در این پژوهش صورت گرفته، مشخّص گردید فخرالدّین علی صفی غالب حکایات خود را از منابع عربی و فارسی پیش از خود اقتباس کرده است. به همین سبب جستجوی این تأثیر و تأثّر در چارچوب ادبیات تطبیقی و بر اساس مکتب فرانسه قرار میگیرد.
صفی این کتاب را در ۱۴ باب تقسیمبندی کرده است و میتوان احتمال داد که او به قصد تبرّک و تیمّن به معصومین (ع) این تعداد باب را برای تقسیمبندی کتابش انتخاب کرده است.
این کتاب از لحاظ نثر فارسی اثری ارجمند است. اصولاً حکایات و روایاتی از این گونه، نثری ساده و هموار و نزدیک به زبان گفتار را میطلبد، بیآرایش و تکلّف. فخر الدّین علی صفی نیز این تناسب را بخوبی درک کرده و با عباراتی کوتاه، روشن و روان و خوشترکیب بیان کرده است. از این رو کتاب او برای خوانندگان امروز قابل فهم و آسان است. نثر او در دیگر کتابهای او نیز از همین روانی و شیوایی برخوردار است.
نسخه اساس در این پژوهش
احمد گلچین معانی در سال ۱۳۳۶ اقدام به چاپ «لطائف الطّوائف» کرده و تا سال ۱۳۸۹ این کتاب به چاپ نهم رسیده است. از سخنان گلچین معانی فهمیده میشود که نسخه خاصی را اساس کار خود قرار نداده؛ زیرا در مورد نسخه مورد استفاده خود چنین گفته است: «چون جمیع نسخ مغلوط بود و بخصوص نامهای اشخاص کمتر به صورت اصلی نوشته شده بود، ناچار برای تصحیح به مأخذ و مصادر مؤلّف و کتب رجال رجوع میکردم و به همین لحاظ نتوانستم هیچ یک از نسخ را اساس کار خود قرار دهم و لذا همّ خود را مصروف آن داشتم که از مجموع نسخ یک نسخه صحیح و منقّح استنساخ کنم و با حصول اطمینان قطعی از ذکر نسخه بدل بپرهیزم.» (گلچین معانی، ۱۳۸۹: ۳۳ و ۳۴)
کتاب حاضر بر اساس نسخه کتابخانه مجلس به شماره ۳۵۹۴۰ که در قرن ۱۰ هجری کتابت شده و شامل ۳۰۴ صفحه میباشد به رشته تحریر درآمده است و در پانوشت با نسخه گلچین معانی در صورت لزوم مقایسه شده است.
فهرست مــطالــب کتاب به این قرار است:
مقدمه
دیباچه
باب اوّل
در بـیان استحباب مزاح و ذکر بعضی از مطایبات پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با صحابه و صحایبات رضی الله عنهم
باب دوّم
در ذکر بعضی از نکات شریـفه و حکایاتِ لـطیـفه ائـمّه مـعصومـیـن صلواه الـلّه عـلیـهم اجمعیـن و اگر چه آن، نه از قـبیل مزاح و طـیبـت اسـت و امّا در غایـت لطافت و عذوبـت
باب سوّم
در ذکر حکایات لطیـفه ملوک و نکات ظریـفه
باب چـهـارم
در لطائـف امراء و مـقرّبان و ظرائـف وزراء و ارباب
باب پـنجم
در لطائف ادیبان و منشـیان و ندیمان و سپاهیان و دلیران در مناظره
بـاب ششـم
در لطـائـف اعراب و نـکات فصحاء و بلغاء و ذکر حکم و امثـال
باب هـفتـم
در لـطـائـف مـشـایـخ و عـلماء و فضـلاء و فـقهاء و اصـحاب
باب هــشتم
در لطائف حکماء مـتقدّمین و متأخّرین و حکایات عجیـبه مـعبّرین و مـنجّمین
بـاب نهـم
در لطائف شـعراء و بدیهـه گفتـن ایـشان در محـلها و ذکر بـعـضی از عجائـب صـنـایع شعری و غرائـب بدایع
باب دهم
در لطائف ظـریفان از مردان
باب یازدهم
در حـکایات و لطائف بخیلان و پرخوران و طـفیـلیان
بـاب دوازدهم
در لـطـائف طامعان و دزدان و گدایان وکوران
باب سیزدهم
در لطـائف کـودکان و غـلامان و کنیزکان زیرک و تـیزفهم
باب چهاردهم
در لطائف و حکایات ابلهان و کذّابان ومدّعیان نبوّت و دیوانگان
لازم به یادآوری است که این پژوهش حاصل پایان نامه حدیث دارابی کارشناس ارشد رشته زبان و ادبیات عرب، به راهنمایی دکتر وحید سبزیان‌پور و مشاوره دکتر غلامرضا سالمیان است که در تابستان ۱۳۹۲ در دانشگاه رازی سامان یافته است.