میراث مکتوب- همایش بین‌المللی «غالب دهلوی؛ پاسدار زبان فارسی» روز یکشنبه بیست و سوم مهرماه با همّت فرهنگستان زبان و ادب فارسی و با همکاری بخش فرهنگی سفارت هند در ایران، در تالار دکتر شهیدی فرهنگستان برگزار شد.
غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در همایش غالب دهلوی با اشاره به پیشینۀ دیرسال زبان فارسی در پهنۀ گسترده‌ای از جهان دیروز، گفت: توجه به میراث فرهنگی، زبانی و ادبی زبان فارسی در سرزمین‌هایی فراتر از مرزهای کنونی ایران همواره در برنامۀ کاری فرهنگستان بوده است و ما علاقه‌مند هستیم که تاریخ زبان و ادبیات فارسی را در قلمرو پهناور ایران فرهنگی، ازجمله شبه‌قارۀ هند بدانیم و بشناسیم و به جهانیان بشناسانیم.
او افزود: ازاین‌رو، نزدیک به سی سال پیش تصمیم گرفته شد تا در گروه دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره را در فرهنگستان زبان و ادب فارسی راه‌اندازی شود تا با گردآوری و بررسی پیشینۀ زبان فارسی در سرزمین پهناور شبه‌قاره، کوشش کنیم تا این گنجینۀ ارزشمند از گزند فراموشی در امان باشد.
حداد عادل در ادامه با اشاره به روند شکل‌گیری گروه شبه‌قاره گفت: این گروه از زمان تأسیس فرهنگستان سوم شکل گرفته و یکی از دستاوردهای آن تألیف دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره است که تاکنون پنج جلد آن منتشر شده است و در آیندۀ بسیار نزدیک سه مجلد دیگر آن نیز منتشر خواهد شد و براساس پیش‌بینی و برنامه‌ریزی همکاران گروه، ویراست نخست این دانشنامه تا سه سال آینده کامل خواهد شد. همچنین در گروه شبه‌قاره مجلۀ علمی تخصصی در حوزۀ شبه‌قاره تدوین و منتشر می‌شود.
او افزود پیش از این سلسه همایش‌هایی دربارۀ زبان و ادب فارسی در هند در گروه شبه‌قاره برگزار می‌کردیم که می‌توانیم به همایشی دربارۀ همایون و سفر او به ایران و بازگشتش و همایش داراشکوه با همکاری پژوهشگاه علوم انسانی اشاره کنم. خوشحالم که پس از دوران بیماری کرونا، با برگزاری همایش غالب دهلوی دوباره روند برگزاری این همایش‌ها از سر گرفته شده است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی غالب دهلوی را شاعری بزرگ و پرآوازه در هند و پاکستان خواند که از میراث پرشکوه زبان و ادب فارسی در هند بهره برده است. غالب دهلوی گوی سبقت را در شعر از امیرخسرو دهلوی ربوده است و همچون عموم شاعران پارسی‌گوی مقیم و مهاجر آنجا، بر میراث ادبی و زبانی زبان فارسی در هند افزوده است.
حداد عادل گفت: معرفی هرچه بیشتر غالب دهلوی به فارسی‌زبانان بسیار ارزشمند است. او یکی از سرمایه‌های زبان فارسی در شبه‌قاره است که آن گونه که باید معرفی و شناسانده نشده است. امیدوارم با برگزاری این همایش غالب بیش از گذشته معرفی شود.
او در بخش دیگر سخنانش گفت: مقالاتی که در همایش غالب دهلوی خوانده می‌شوند به‌زودی در قالب کتابی منتشر می‌شود و در دسترس علاقه‌مندان گذاشته خواهد شد. امیدوارم این همایش و کتاب‌هایی که به مناسبت برگزاری این همایش تألیف شده‌اند به معرفی بیشتر غالب دهلوی در ایران کمک کند.
حداد عادل با اشاره به دوره‌ای که غالب دهلوی در آن زندگی می‌کرده است، گفت: زمانۀ زندگی غالب مقارن با قوت گرفتن استعمار انگلیس در هند بوده است. در این دورۀ تاریخی مقابله و ستیز با زبان فارسی در هند گسترش یافته است. پس از این دوره شاهد افول زبان فارسی در هند هستیم و غالب دهلوی آخرین شاعر بزرگ در دورۀ گورکانی است. پس از او زمان افول زبان فارسی در هند فرامی‌رسد و به تعبیری غالب واپسین تابش خورشید زبان فارسی در هند قبل از غروب است. البته پس از غروب خورشید زبان فارسی در هند شاهد مهتاب زبان فارسی در هند هستیم اما زبان فارسی دیگر آن تابش و قوتی که در زندگی اجتماعی و سیاسی مردمان هند داشت، از دست داد.
او افزود: غالب دهلوی در دوره‌ای که سبک هندی در ایران دیگر مورد توجه نبود به این سبک شعر می‌سرود البته او در سبک عراقی هم شعر دارد. در دوره‌ای که او در هند به سبک هندی شعر می‌سرود، در ایران سبک بازگشت مورد توجه شاعران بود. گرایش غالب به سبک هندی گونه‌ای بسیار ملایم و معتدل از این سبک بوده است.
حداد عادل با اشاره به این نکته که غالب دهلوی به دو زبان اردو و فارسی شعر می‌سرود و نثر می‌نوشت، گفت: غالب نویسندۀ توانمندی هم بوده و آثار ارزشمندی در نثر نیز از او به جا مانده است. از غالب به عنوان یکی از بهترین الگوهای شاعرانی که پس از او به عرصه آمدند، یاد می‌شود. پس از او شاعران بزرگی دیگری هم آمده‌اند و کمتر شاعری توانسته همچون او الگوی شاعران پس از خود باشد.
حداد عادل در ادامه سخنانش از غالب دهلوی به عنوان پشتوانۀ بزرگ اردوزبانان پاکستان یاد کرد و گفت: شعر غالب عاری از تعقید و تکلّف است و شعر او بسیار دلنشین و تازه است.
حداد عادل ادامه داد: در برگزاری همایش غالب دهلوی رایزنی فرهنگی و سفارت هند در ایران با فرهنگستان زبان و ادب فارسی همکاری کرده‌اند که قدردان آن‌ها هستیم.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با خواندن غزل‌هایی از غالب به سخنان خود پایان داد.
در ادامۀ این همایش رودرا گوروا شریست، سفیر کشور هند گفت: مراتب تشکر خود را از فرهنگستان زبان و ادب فارسی ابراز می‌کنم که با همکاری با سفارت هند با برگزاری همایش غالب دهلوی جمعی از پژوهشگران آثار غالب را گرد هم آورده است. خوشحالم که در این همایش شاهد حضور و ارائۀ مقاله چهار متخصص برجستۀ هندی هستیم.
او در ادامه گفت: غالب دهلوی آثار متعددی به زبان فارسی نوشته است اما متاسفانه او آن گونه که شایسته است در ایران شناخته نشده است. همان‌گونه که غالب محبوب و مورد تحسین اهل ادب و فرهنگ هند است، محبوب مردم عادی هند هم است. مردم در هند اغلب از معروف‌ترین اشعار او به عنوان عبارات رایج محاوره‌ای در موقیعت‌های خاص استفاده می‌کنند.
سفیر کشور هند ادامه داد: سؤال این جاست که چه چیزی باعث محبوبیت غالب در هند شده است که موجب می‌شود هندی‌ها برای بیان شادی و غم یا شوق دلدادگی به معشوق و یا فراق معشوق به شعر او تکیه کنند.
او افزود: همان‌گونه که می‌دانید هند کشور چندمذهبی است و تقریبا تمام ادیان جهان در هند حضور دارند، کاملا روشن است که چنین جامعه‌ای بدون ذهنیتی انعطاف‌پذیر که پذیرای آن یگانگی بنیادین همه سنّت‌های معنوی باشد، نمی‌تواند دوام بیاورد. این روح پذیریش مذهبی در هیچ کجا بیشتر از شعر غالب آشکار نیست.
سفیر هند ادامه داد: غالب در آثارش به سنت های معنوی و جامع و سازگار هند که همواره بر یگانگی همه انسان‌ها و یکسانی بنیادین بین همه ادیان داشته تاکید داشته است.
او طبع غالب را بسیار لطیف خواند و گفت: غالب شاعری زیرک است و شوخ‌طبعی از ویژگی‌های اخلاقی اوست که در اشعارش نیز نمود داشته است. در دیوان او اشعار مطایبه‌آمیز متعددی به چشم می‌خورد و هندی‌ها این اشعار مطایبه‌آمیز غالب را و روایت‌های مطایبه‌آمیزی را که دربارۀ او نقل می‌شود دوست دارند.
او در بخش پایانی سخنانش گفت: سخنوران ممتاز بسیاری در هند زیسته‌اند، اما غالب سبکی منحصر به فرد دارد و به همین دلیل مورد توجه مردم هند است.
گفتنی است در بخش نخست این همایش از دو کتاب «غالب دهلوی» تألیف دکتر مهدی فیروزیان و «مهر نیمروز» تألیف دکتر کریم نجفی برزگر رونمایی شد. همچنین با حضور رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، سفیر هند و حجت‌الاسلام رضا غلامی، رئیس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی و دبیر جشنوارۀ بین‌المللی فارابی، جایزۀ بخش محقق و استاد برتر «اسلام‌شناسیِ» چهاردهمین دورۀ این جشنواره به دکتر آزرمیدخت صفوی، عضو افتخاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مدیر پیشین بخش فارسی دانشگاه علیگر هند اهدا شد.
در ادامۀ این همایش، دکتر آزمیدخت صفوی، عضو افتخاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دکتر محمد سرور مولایی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبانو ادب فارسی، دکتر چندرا شیکهر، مدیر بخش فارسی دانشگاه دهلی، دکتر مهرافشان فاروقی، استاد زبان اردو دانشگاه ویرجینیا، دکتر توفیق هاشم سبحانی، استاد دانشگاه پیام نور، دکتر احمد محفوظ، رئیس بخش اردو جامعۀ اسلامیۀ دهلی و تنی چند از پژوهشگران دربارۀ غالب دهلوی سخن خواهند گفت.
در ادامۀ این همایش، دکتر آزرمیدخت صفوی، عضو افتخاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: شعر فارسیِ غالب لذت‌بخش‌تر از اشعار اردوی او است، البته غالب توانست در اشعار اردو نیز سبکی خاص خلق کند.
وی با اشاره به اینکه بهترین معلم غالب تجربۀ شخصی وی بوده افزود: وی شاهد روزهای سیاه و بحران‌های سیاسی شدیدی بوده و توانسته با شجاعت در زمانی که می‌خواستند زبان فارسی را در هند از اوج بیندازند به فارسی شعر سروده و گفته «فارسی بین تا ببینی نقش‌های رنگ‌رنگ». وی آخرین شاعر دوران گورکانی بود که اندیشه‌ای نو توانست غلغله‌ای در فارسی‌گویی در سرزمین هند ایجاد کند.
صفوی با تأکید بر جایگاه رفیع انسان در اشعار دهلوی گفت: وی صوفی یا عارف نبود، فقط یک انسان شیفته بود که به هم‌نوعانش عشق می‌ورزید و انسان را با تمام زشتی و زیبایی‌هایش دوست داشت. شعر غالب به مخاطب امید می‌دهد و وی مدافع دوستی و مودت میان ادیان بود.
دکتر مهرافشان فاروقی استاد زبان اردو دانشگاه ویرجینیا دیگر سخنران این مراسم مقاله‌ای با عنوان «آفرینش و بازآفرینی در زبان: بررسی درهم تندیسی شعری بیدل و غالب» به زبان انگلیسی ارائه کرد.
او گفت: غالب دهلوی، نخستین مجموعۀ شعر اردو خود را در سال ۱۸۱۶ میلادی با تقدیم‌نامه‌ای به روح بیدل، صوفی قرن هفدهمی آغاز و به پایان رساند. غالب در ابیات اردوی پرشماری تحسین خود را از بیدل به صورت آشکار بیان می کند.
او افزود: ظاهراً پس از اختلاف‌نظرش با شاعران ایرانی هندی‌تبار که کاربرد زبان فارسی را در اشعارش نکوهش می‌کردند، کمتر به زبان فارسی شعر سرود و پس از آن بیشتر اشعارش را به زبان اردو سرود.
به گفتۀ فاروقی، غالب بارها عنوان می‌گوید که زبان فارسی در کاربرد معاصران او دارای کاستی‌هایی است و تصویری که از خود نشان می‌داد این بود که او به زبان فارسی همچون زبان مادری‌اش تسلط دارد و همواره بیدل را ستایش می‌کرد.
او افزود: با این که شعر غالب پیچیدگی خودش را دارد اما در اشعارش متأثر از بیدل است و برخی پژوهشگران تمرکز خود را بر روی مضامین مشابه و تطبیق دادن ابیات بیدل و غالب گذاشته‌اند. ترجیح غالب این بود که به سبک ملیح و محبوب میر تقی میر ننوسید. او در اشعارش خود را مکلف می کرد که از واژگان ثقیل و دشوار فارسی شده و استعاره هلی فریبنده بهره گیرد.
به گفتۀ استاد دانشگاه ویرجینیا، هنگامی که متأثر از جریانات سیاسی که زبان فارسی در هند از سوی حکومت کنار گذاشته شد و زبان اردو جایگزین شد، این امر موجب نگرانی اهل فرهنگ و هنر شد که چرا زبانی کلاسیک (زبان فارسی) جایش را به زبان بی‌پیشینه داده است. در شعر غالب نیز این اضطراب کنار گذاشته شدن زبان فارسی به شکل‌های مختلف خودش را نشان داده است و غالب در شعر و سخنانش بارها تلاش کرده تا طرح کند که شعر فارسی‌اش بهتر از شعرهایی است که به زبان اردو می‌سراید.
او افزود: غالب همچون سایر شاعرانی که به سبک هندی شعر می‌سرودند تلاش کرده تا مضامینی تازه را در قالب غزل بیان کند. بی شک تأثیر بیدل به شکل‌های مختلف در شعر او نمود پیدا کرده است. علاقۀ راغب به مجاز در شعر را ناشی از ارادت او به بیدل می‌دانیم. غالب همواره از بیدل چراغ راه می‌طلبد. او مضامین شعری را از بیدل الهام گرفت و مضامین جدیدی نیز به آن افزود.
فاروقی در پایان سخنانش گفت: غالب شیفتۀ زبان پهلوی یا شکل کهن و ناب زبان فارسی بود و دو سالی در محضر استاد زبان فارسی ایرانی به نام هرمزد درس خواند تا زبان فارسی خود را ارتقا دهد و معاصر کند.
دکتر محمدسرور مولایی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی هم در سخنانی گفت: برگزاری همایش بین‌المللی غالب دهلوی زمینه‌ای را برای مخاطبان به وجود آورد تا بهتر دوره‌ای را که غالب در آن شعر سروده و زندگی کرده بشناسند و به واسطه این شناخت شعر او را بهتر درک کنند.
او افزود: بسیاری غالب دهلوی را به عنوان شاعر پیشگام سبک بازگشت ادبی در هند معرفی کرده‌اند. به نظر من این سخن دقیق نیست و حتی رد کردن این سخن نیز درست نیست و باید پژوهش‌های متعددی در این زمینه صورت گیرد.
مولایی با اشاره به تصیحح و انتشار دیوان بیدل دهلوی گفت: برای تحقق این امر من چندین بار دیوان بیدل را خواندم و بیدل میدان دید تازه‌ای برای من به وجود آورد.
او در ادامۀ سخنانش به بررسی برخی ابیات غالب و جنبه‌های بلاغی و نوگرایانۀ او در تصویرسازی و نو کردن مضمون‌های کهن شاعران دیگر ازجمله بیدل پرداخت.
توفیق هاشم سبحانی هم در سخنانی کوتاه گفت: من نزدیک به سی ماه در دهلی زندگی و پژوهش کرده‌ام و یکی از افسوس‌های من این است که کمتر به شعر غالب توجه کرده‌ام.
او افزود: شعرهایی که غالب دهلوی به زبان فارسی سروده در مرتبه‌ای بالاتر از نظر زبانی و تخیل در مقایسه با شعرهایی هستند که او به زبان اردو سروده است.
در ادامه دکتر رضا مصطفوی سبزواری استاد بازنشستۀ دانشگاه علامه طباطبایی گفت: من هفت سال در هندوستان زندگی و کار پژوهشی کرده‌ام و به نظر من هندوستان بهشت کسانی است که می‌خواهند دربارۀ نسخه‌های خطی پژوهش کنند. بخش کتاب‌های فارسی کتابخانه‌های هند بسیار غنی است و بدون اغراق می‌توانم بگویم هر نسخۀ خطی که پژوهشگران آن را نمی‌یابند در هند یافته می‌شود.
او افزود: براساس جهان‌بینی و نگاهی که غالب دارد و در شعرش نیز نمود پیدا می‌کند من غالب را شاعری با نژاد ایرانی می‌دانم که با سرودن شعر به زبان فارسی تلاش کرده به خوبی این ارادت را ابراز کند.
دکتر احمد محفوظ، رئیس بخش اردو جامعۀ اسلامیۀ دهلی نیز در سخنانی با ابراز تشکر از برگزاری همایش غالب دهلوی توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی و سفارت هند در ایران گفت: هندوستان یکی از سرزمین‌هایی است که زبان فارسی در آن جا جایگاه ویژه‌ای داشته و در این سرزمین شاعران بسیاری به زبان فارسی شعر سروده‌اند و غالب دهلوی یکی از شاعران برجسته‌ای است که به زبان فارسی و اردو شعر سروده است.
در پایان این همایش، بلرام شکلا رئیس مرکز فرهنگی سفارت هند در تهران نیر ضمن قدردانی از فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای توجه به گنجینه‌های ادبی و شاعران پارسی‌گو در هند گفت: من بسیار خوشحالم که در ایران هستم و هر روز در ایران به دامنۀ اطلاعاتم دربارۀ زبان و ادب فارسی افزوده می‌شود و غنی‌تر می‌شوم.
او افزود: هندوستان کشوری است که در آن گونه‌های مختلف زبان رواج داشته و دارد و شاعران در این سرزمین به زبان مادری و سایر زبان‌هایی که در این سرزمین رواج داشته شعر سروده و می‌سرایند. هنوز زبان سانسکریت در این سرزمین زنده است.
شکلا با بیان این مطلب که زبان فارسی هیچ وقت زبان عامۀ مردم نبوده است، گفت: اما با این همه در هند دربارۀ این زبان بسیار کار و پژوهش شده است و هندوستان غنی‌ترین کشوری است که نسخ خطی بسیاری به زبان فارسی دارد.
او ادامه داد: غالب دهلوی به دو زبان فارسی و اردو شعر سروده است البته دیوان فارسی او نزدیک به شش برابر شعرهای اردو وی است. چون زبان مردم هند فارسی نبوده بسیاری از هندی‌ها تاکنون حتی بیتی از اشعار فارسی او نخوانده و نشنیده‌اند، اما شعرهای اردو او آن قدر مورد توجه قرار گرفته است که بسیاری از آن‌ها به عنوان ضرب‌المثل به زبان مردم راه یافته است، زیرا شعرش با روحیۀ مردم هندوستان بسیار سازگار است.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی