میراث مکتوب- «مکتب»؛ مجمع کتابخانه‌های بزرگ کشور سال ۱۳۹۳ با هدف ارتقاء خدمات و منابع ایجاد شد و تشکیل شبکه کتابخانه‌های کشور به‌عنوان یکی از نتایج مهم این مجمع تخصصی شناخته می‌شود. زهرا مدرسی، مدیرکل نسخههای خطی و نادر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اشاره به ابتکار و نیاز مسلم به مکتب معتقد است: «فهرست‌نویسی، خرید و دیجیتال‌سازی منابع خطی و نادر نیازمند یکپارچه‌سازی و تدوین استاندارد در کشور است.»
**********
چه کتابخانه‌هایی عضو «مکتب» هستند و کارگروه‌های این نهاد فرابخشی چه اهداقی را دنبال می‌کنند؟
مکتب با حضور مجموعه کتابخانه‌های بزرگ و مهم کشور مانند موسسه کتابخانه ملک و موزه ملی ملک، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، نهاد کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های علوم پزشکی وزارت بهداشت با محوریت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شکل گرفته است. مکتب با هدف هم‌افزایی و ارتقاء ظرفیت‌های مشترک کتابخانه‌های بزرگ در کشور تشکیل شد و برای اجرایی‌شدن این هدف و پیگیری مصوبات مکتب، کارگروه‌هایی شکل گرفت و اعضای مکتب براساس رای‌گیری برای حضور در کارگروه‌های تخصصی اعلام آمادگی کردند.
«نسخ خطی»، «اطلاع‌رسانی»، «پردازش»، «سازماندهی» و «فراهم‌آوری» کارگروه‌های تخصصی مکتب هستند؛ کمیته‌های تخصصی نیز زیر‌مجموعه کارگروه‌ها فعالیت می‌کنند. به‌عنوان مثال در کارگروه نسخ خطی و نادر، کتابخانه‌های مجلس، ملی، دانشگاه تهران، آستان قدس، ملک و آیت‌الله مرعشی نجفی عضو هستند. بخش «نسخ خطی» کارگروه‌هایی مانند «فناوری پردازش نوین اطلاعات نسخ خطی و نادر»، «سازماندهی نسخ خطی» و «فراهم‌آوری نسخ خطی و نادر» و «کارگروه تخصصی مراجعان» را دارد.
با توجه به اینکه در حوزه دیجیتال‌سازی منابع کتابخانهای، هنوز ساز‌وکار واحد و مدونی وجود ندارد و همین مساله موجب ناهماهنگی، موازی‌کاری و کیفیت چندگانه نسخههای دیجیتال کتابخانهای شده، درباره اقدامات و پیگیری‌های اعضا برای رفع این مسائل بفرمایید.
در نخستین جلسه مکتب، مباحث کلی درباره لزوم استفاده از فناوری‌های جدید و مرور اینکه در جهان، اکنون از چه فناوری در بخش نسخ خطی استفاده می‌شود، مطرح و تصمیم‌‌های جدیدی در زمینه سازماندهی، فراهم‌آوری، حفاظت و نگهداری و ارائه اطلاعات به مخاطبان اتخاذ شد.
جلسه بعدی نیز با محوریت استانداردسازی و دیجیتال‌کردن نسخ خطی و نادر کتابخانهها تشکیل شد. در این جلسه بعد از گفت‌و گو و بررسی، تاکید شد، فناوری واحد و یکپارچه‌ای برای دیجیتال‌سازی منابع کتابخانهای در کشور وجود ندارد.
تشکیل واحد یکپارچه برای ارائه فهرستگان ملی
تاکید بر ارائه نسخه دیجیتال منابع نسخ خطی و نادر کتابخانهها از طریق یک درگاه واحد مانند مکتب؛ دقیقا با توجه به نبود همین سیاست مشخص در بخش دیجیتال‌سازی منابع مطرح و پیشنهاد شد با تهیه فهرستگان ملی از نسخ خطی و نادر کتابخانه‌های مهم؛ همه این فهرست‌ها از طریق یک درگاه واحد با تعیین سطح دسترسی در اختیار همه پژوهشگران قرار گیرد.
ایجاد این فهرستگان ملی تا چه حد عملیاتی است و در واقعیت چه زیرساخت‌هایی برای در اختیار قرار دادن این فهرستگان از طریق یک درگاه مانند مکتب باید وجود داشته باشد؟
کتابخانه ملی یکی از نخستین نهادهایی بود که فهرستگان نسخ خطی را در قالب فنخا(فهرست نسخ خطی ایران) اجرا کرد و این بستر اکنون فراهم است اما اینکه در قالب این فهرستگان بتوان به یک تعریف جامع در حوزه زیرساخت‌های مکمل رسید باید برای بهروزرسانی فهرست‌ها، استانداردی را تعیین کرد. درمجموع برنامه‌ریزی‌های جدیدی نیاز است و استانداردهای مشخص در این زمینه باید تدوین شود تا این فهرستگان در قالب یک نرم‌افزار واحد، گرداوری، تکمیل و بهروزرسانی شود.
به‌عنوان مثال؛ سایت «آقا بزرگ» در بخش نسخ خطی اکنون این فعالیت را انجام داده است. کتابخانه ملی تلاش می‌کند یک برنامه واحد، استاندارد و یکپارچه را برای ارائه منابع نسخ خطی و نادر در همه کتابخانه‌های مهم در قالب دیجیتالی ارائه کند.
اکنون تصاویر همه نسخ خطی به صورت عکس تهیه و با استفاده از فناوری ان اس ایی یا کدگذاری بارگذاری می‌شوند. یکی از راهبردهایی که در بخش نسخ خطی نادر، سنگی و سربی وجود دارد، بخش مدیریت اعتبارات در حوزه خرید نسخ است زیرا اکنون با وجود نسخههای اشتراکی در کتابخانه‌های مهم، دیگر بودجه اضافی به کتابخانهها تحمیل نمی‌شود زیرا ممکن است نسخه مورد نیاز یک کتابخانه را کتابخانه دیگری خریداری کرده باشد. در واقع با اشتراک‌گذاری نسخههای دیجیتال خطی و نادر، فهرستگان مشترک نیز ایجاد می‌شود اما همه این موارد نیازمند سیاست‌گذاری، استانداردسازی و تامین بودجه است.
مشکلی که در بخش فهرست‌نویسی نسخ خطی در کتابخانه‌های مهم کشور وجود دارد این است که هر کتابخانه دستورالعمل خاص خودش را دارد و همه کتابخانهها در این حوزه از یک دستورالعمل واحد بین‌المللی پیروی نمی‌کنند؛ زیرا این فهرست‌نویسی‌ها در مراکز مختلفی انجام می‌شود اما باید با پیروی از اصول استاندارد برای نوشتن یک فهرست‌نویسی واحد با مشورت متخصصان مکتب به سمت یکدستی در حوزه فهرست‌نویسی برویم.
البته برخی کتابخانهها به دلیل هزینه زیاد، زیر بار فهرست‌نویسی نمی‌روند یا ممکن است با تاخیر این فهرست‌ها را ثبت کنند.
در بخش کتابشناسی نسخ خطی این اتفاق ممکن است رخ بدهد که یک کتابخانه یک نسخ خطی را فهرست‌نویسی نکرده باشد اما کتابخانه دیگر آن نسخه را فهرست‌نویسی کرده باشد؛ البته در زمینه نسخههای خطی، کاتب‌ها، تزیینات و نوع کاغذ تفاوت دارد اما اگر فهرستی از یک نسخه خطی مشابه در اختیار باشد، می‌توان بقیه مشخصات را تکمیل و آن فهرست را مورد استفاده قرار داد؛ البته در بخش نسخه‌نویسی باید تخصصی و جداگانه عمل کرد.
این راهبرد اکنون در چه مرحله‌ای است؟
کتابخانه ملی اکنون در مرحله استانداردسازی برای تهیه فهرست‌نویسی نسخ خطی و نادر کتابخانهها و همچنین تهیه یک استاندارد واحد برای سیاست دیجیتال‌سازی این منابع در کتابخانه‌های مهم کشور است؛ به‌عبارت دیگر این سازمان تلاش می‌کند برای کتابخانه‌هایی که دارای نسخ خطی و نادر هستند اما استاندارد مشخصی در این زمینه ندارند، یک الگوی مشخص با کیفیت مناسب ارائه کند.
در بخش فهرست‌نویسی نسخ خطی و نادر باید اشتباهات تصحیح و اطلاعات آن مجدد بازنویسی شود؛ البته اطلاعات برخی از فهرست‌‌هایی که اکنون موجود هستند نیز نیاز به تکمیل و بهروزرسانی دارند. مزیت این فعالیت این است که از رهگذر این فهرست‌نویسی‌ها و ارائه آن‌ها ممکن است برخی نسخههای خطی شناخته نشده نیز معرفی شود.
آیا بودجه جداگانه‌ای برای اهداف مجمع در بخش دیجیتال‌سازی منابع و فهرست‌نویسی نسخ خطی و نادر در کتابخانه‌های مهم وجود دارد؟
برای تامین منابع مالی در حوزه دیجیتال‌سازی منابع نیز اکنون معاون کتابخانه ملی مشغول رایزنی برای جذب بودجه در این حوزه است؛ البته در بخش خرید نسخ خطی نیز می‌توان برای صرفه‌جویی، اگر یک کتابخانه، امکان خرید یک نسخه‌ای را نداشت این خرید را به کتابخانه دیگر «مکتب» ارجاع دهد. از این طریق نسخه خطی مورد نیاز خریداری و این شیوه در حوزه خرید نسخ خطی و نادر، یکپارچگی ایجاد می‌کند و در عین حال موجب صرفه‌جویی در بودجه می‌شود.
تدوین استاندارد دیجیتال‌سازی نسخ خطی و نادر کتابخانهها و ارائه یک استاندارد برای فهرست‌نویسی آن‌ها در چه مدت زمانی عملیاتی می‌شود و در این زمینه چه زیرساخت‌هایی باید فراهم شود؟
در بخش نسخ خطی و نادر کتابخانهها، فعالیت‌های زیادی باید انجام شود؛ زیرا در این حوزه بسیار سلیقه‌ای عمل شده و در نتیجه امکان جست‌و‌جو و بازیابی این منابع را کاهش داده است؛ به‌عنوان مثال باید در حوزه عنوان، مولف، موضوع و کاتب نسخ خطی باید در کتابخانه‌های متفاوت یکپارچگی وجود داشته باشد و پیش‌نیاز این مساله نیز تعیین یک استاندارد در بخش فهرست‌نویسی است؛ البته وارد کردن منابع نسخ خطی با کیفیت‌‌های متفاوت دیجیتال به یک درگاه مشخص نیز، یک استاندارد نیاز دارد.
چه چالش‌ها و مشکلات دیگری در بخش نسخ خطی کتابخانهها وجود دارد؟
مرمت و حفاظت، نکته مهمی است که باید در همه کتابخانهها که نسخ خطی دارند؛ مورد توجه قرار گیرد. در بخش حفاظت و نگهداری نسخ خطی و نادر، کتابخانهها چالش‌های متفاوتی دارند؛ به‌عنوان مثال برخی مراکز کتابخانهای دارای مخازن استانداردی در این زمینه هستند اما برخی مراکز ممکن است این منابع را زیر شیشه و در مکان نامناسب نگهداری کنند. نگهداری نامناسب موجب می‌شود، نسخ خطی سالم نیز آسیب ببینند.
برخی کتابخانهها، فقط دارنده نسخههای خطی و نادر محسوب می‌شوند اما نگاه حفاظتی چندانی برای حفظ این آثار ندارند. بعضا مکان‌هایی مانند کتابخانه‌های مساجد و اماکن مذهبی ممکن است این طور عمل کنند؛ زیرا در این مکان‌ها متاسفانه نسخههای خطی سالم و آسیب‌دیده در کنار هم نگهداری می‌شوند. البته کتابخانه‌های دیگری هم هستند که به مبحث مرمت و نگهداری از نسخههای خطی و نادر توجه می‌کنند اما امکان مرمت همزمان همه نسخههای خود را به دلیل کمبود امکانات یا تجهیزات به‌روز ندارند.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران چه اولویتی برای خرید و قیمت‌گذاری نسخههای خطی و نادر دارد؟
در بخش فراهم‌آوری نسخ خطی و نادر، کتابخانه ملی از کارشناسان خبره‌ای در زمینه خرید، ارزیابی و قیمت‌گذاری استفاده می‌کند. اما هر کتابخانه دستورالعمل خاصی برای قیمت‌گذاری نسخ خطی و نادر و خرید دارد؛ به‌عنوان مثال کتابخانه ملک نسخههای خطی و نادر نفیس را با معیارهای نفیس بودن، قدمت داشتن و دارای تزیینات و خاص بودن محل کتابت، خریداری می‌کند و نگاهش بیشتر موزه ای است یا کتابخانه آستان قدس با دید مذهبی، نسخه خطی و نادر خریداری می‌کند؛ به‌طوری که بیشترین قرآن‌های خطی و نفیس در این کتابخانه قرار دارند اما کتابخانه ملی محدودیتی در انتخاب نسخ خطی و نادر در زمینه موضوعی ندارد.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مادر و مرجع است و نگاه کتابخانه ملی برای خرید منابع خطی، نفیس و نادر علاوه بر دقت به مولفه‌هایی مانند قدمت، کاتب و محل کتابت، نزدیک بودن تاریخ تالیف به زمان حیات مولف به عواملی مانند نبودن نسخه خطی و نادر در مخزن کتابخانه ملی، نفاست اثر، تعداد موجودی نسخ خطی در یک موضوع خاص و تاریخ کتابت و محل کتابت نسخه نیز توجه می‌کند؛البته این سازمان در خرید نسخ خطی و نادر نگاه و اولویت موضوعی ندارد. هرچند در برخی از زمینه‌ها مانند پزشکی محدودیت خرید نسخ خطی وجود دارد و بعد از رسیدن به حدنصاب، نسخه دیگری خریداری نمی‌شود.
کتابخانه ملی بودجه خرید نسخ خطی را چطور تامین می‌کند؟
برای خرید نسخ خطی کتابخانه ملی از محل درآمد‌های مربوط به تملک و دارایی، بودجه‌ای در نظر گرفته شده و هر سال این بودجه به کتابخانه ملی اعلام می‌شود.
سال گذشته چه نسخههای خطی خریداری شد؟ برای این خرید‌ها چه میزان اعتباری صرف شد؟
متاسفانه سال‌های اخیر بودجه خرید نسخ خطی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی کاهش پیدا کرده است. سال گذشته با پیگیری‌های ریاست کتابخانه ملی دو نسخه نفیس قرآن و حافظ خریداری و رونمایی شد.
اولویت‌های سال جاری برای خرید نسخ خطی و نادر چیست؟
امسال با پیگیری‌های ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای افزایش بودجه کلی کتابخانه و رشد اعتبار خرید نسخ خطی، قرار است با در نظر‌گرفتن ردیف بودجه بیشتر، خرید نسخ خطی افزایش پیدا کند؛ همچنین سال جاری، خرید نسخ خطی بیشتر، توجه به اشاعه، ترویج و معرفی نسخ خطی خریداری شده و بحث بهروزرسانی فهرست نسخ خطی و نادر موجود در سازمان نیز در دستور کار و هدف کتابخانه ملی قرار گرفته است.
البته سال گذشته با افزودن مولفه‌هایی مانند مدخل، قدمت، اصالت نسخه و محل کتابت در شیوه‌نامه خرید نسخ خطی و نادر تلاش کردیم ارزیابی بهتری از نسخههای عرضه شده برای خرید داشته باشیم زیرا بحث جعلی بودن نسخه خطی امروز مساله مهمی است.
کتابخانه ملی براساس چه اصولی نسخههای خطی را ارزیابی و خریداری می‌کند؟
کتابخانه ملی در این زمینه یک شیوه‌نامه دارد و براساس این شیوه‌نامه و معیارهای موجود، نسخههای خطی را خریداری می‌کند. در بحث خرید نسخ خطی در واقع یک ارزیابی اولیه در کتابخانه ملی انجام و با مشورت ارزیابان خارج از سازمان، قیمت نهایی تعیین می‌شود. با موافقت دو طرف، یعنی درخواست‌دهنده و ارزیابان کتابخانه ملی، نسخه خریداری می‌شود.
چه تعدادی از این نسخههای خطی و نادر فهرست‌نویسی شده‌اند؟
کتابخانه ملی در حال حاضر حدود ۴۰ هزار و ۷۰۰ جلد نسخه خطی، ۳۶ هزار نسخه چاپ سنگی و حدود ۲۵ هزار جلد منبع نادر (افست و سربی) دارد. فهرست‌نویسی نسخههای خطی اکنون به پایان رسیده، فهرست نسخههای سنگی به روز شده اما نسخههای سربی و نادر هنوزفهرست‌نویسی نشدند. فهرست‌نویسی نسخههای خطی جهان نیز به تازگی شروع شده است.
برای پیشگیری از خروج نسخ خطی و نادر از کشور چه برنامه‌ای دارید؟
تمام تلاش کتابخانه ملی این است که نسخ خطی و نادر از کشور خارج نشوند و در این زمینه دقت نظر و رویکرد حفاظتی وجود دارد. دو نکته درباره حفاظت وجود دارد؛ نخست اینکه همه نسخ خطی لزوما از کشور خارج نمی‌شوند؛ اغلب نسخههای کمیاب مانند نسخههای خطی قرآن بدون ترجمه یا نسخه های خطی با موضوعات خاص ممکن است از کشور خارج شوند. نسخههای خطی قرآن بدون ترجمه، عموما به کشورهای عربی برده می‌شود.
کتابخانه ملی قطعا توان خرید همه نسخ خطی را برای پیشگیری از خارج کردن آن‌ها از کشور ندارد.
در بحث خرید نسخههای خطی باز هم اهمیت «مکتب» خود را نشان می‌دهد؛ زیرا با همکاری اعضا در زمینه خرید نسخ خطی می‌توان از خروج این منابع ارزشمند از کشور پیشگیری و منابع مهم را با همکاری کتابخانه‌های مجمع خریداری کرد. یعنی اگر یک کتابخانه توان خرید نداشت، کتابخانه دیگر برای خرید وارد عمل شود و این تعامل کتابخانهای در بخش خرید ازطریق مکتب، موجب ساماندهی و پیشگیری از خروج این منابع مهم از کشور می‌شود.
منبع: ایبنا