میراث مکتوب- فصلنامه «دبیر» (Dabeer) مجلّه‌ای است که منحصراً دربارۀ زبان و ادبِ فارسی به دو زبانِ اردو و انگلیسی مقاله منتشر می‌کند. این مجلّه از سویِ «کتاب‌خانۀ یادگارِ دبیر حسن» (Dabeer Hasan Memorial Library) از شهرِ لکنو، هندوستان چاپ می‌شود و مدیریّتِ آن را دکتر احمد نوید یاسر ازلان حیدر – یکی از استادانِ فارسیِ دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر- برعهده دارد. این مجلّه در هر شمارۀ خود بخشِ ویژه نسخه خطّی/ تُراث‌پژوهی دارد.
در شمارۀ 19، جلد 7، شمارۀ 1 و 2، ژانویه – ژوئن 2020 مقالات زیر به تراث‌پژوهی فارسی اختصاص دارد:
– تاریخ گویی‌هایِ درد کاکوری به فارسی- مقاله نویس: فرقان علی مخمور کاکوروی
میر نذر علی درد کاکوروی (1891-1972 ) از خاندان علوی و فارسی گوی شبه قاره بود. در کتابِ «جذباتِ درد» قطعاتِ تاریخی به فارسی در وفاتِ امیر حسن دهلوی، آزاد بلگرامی، نورالضیاء الدین نواب ضیا بار جنگ نوشته است.
وی در کتابِ «باره امام» (= دوازده امام) تاریخ وفاتِ پیامبر اکرم، حضرت فاطمه،خلفای راشدین و دوازده امام را به نظم سروده است.
– مغولان دهلی در تذکره و تاریخ ها- مقاله نویس: زرّینه خان
ضمن معرفی مختصر شعرهای فارسی مشایخ شهر دهلی آورده شده است: حضرت نظام الدین اولیا؛ مولانا بدرالدین اسحاق؛ مولانا شمس الدین ایجی؛ مولانا علاءالدین نیلی؛ مولانا میر هادالدین؛ امیرخسرو؛ خواجه حسن دهلوی؛ مولانا علی احمد؛ مولانا عبدالحق؛ اظهری؛
– فتنه از دیدگاه غزلیات حافظ- مقاله نویس: یاسر عباس غازی
– رواداری مذهبی و هم آهنگی اجتماعی در داراشکوه (1615- 1659م)- مقاله نویس: عبدالواسع
-غزالی مشهدی – مقاله نویس: سعدیه جعفری
– متون علوم و فنون در فارسی- مقاله نویس: ثمینه امین
این مقاله به کتاب های فارسی ابوریحان بیرونی، ابن سینا و متون طبی، ریاضی و دیگر علوم پایه اشاره کرده است.
– زندگی و آثار حکیم محمد ارزانی – مقاله نویس: نصرت فاطمه
در این مقاله به کتاب های حکیم محمد ارزانی و شرح های نوشته شده بر آنها پرداخته شده است: «تلخیص طب النبوی- به فارسی»؛ «طب اکبر- به فارسی» این کتاب به زبان های اردو و سِندی ترجمه شده است؛ «مفرّح القلوب- به فارسی»؛ «میزان الطب»؛ «حدود الامرض (به عربی)»؛ «مجرّباتِ اکبری»؛ «قرابادین قادری»؛ «طب الهندی»؛ «علاج الصبیان»؛ «تشریح الموسیقی (درباره موسیقی)».
– مثنوی معنوی- مقاله نویس: رخسانه
– شخصیتِ همه گیر شیخ علی حزین- مقاله نویس: [آقای] قمر حیدر
– دیوان فارسی میر تقی میر- مقاله نویس: سید نوید جعفری
میر تقی میر غزل سرای معروف زبان اردو است که دیوان مختصری به فارسی دارد شاملِ: غزل، رباعی، شهر آشوب، مثنوی در فراق هند و منقبت. در 12 بند در ارادت به پیامبر اکرم ص و اهل بیت علیهم السلام.
نسخه های خطی دیوان فارسی میر تقی میر در هندوستان: کتاب خانه مولانا آزاد، دانشگاه اسلامی عَلیگر، شهر عَلیگر؛ اداره ادبیات اردو در شهر حیدرآباد؛ کتاب خانه رضا رمپور در شهر رامپور؛ کتاب خانه غمگین در شهر گوالیار؛ کتاب خانه شخصی مسعود حسن رضوی ادیب در شهر لکنو.
دیوان فارسی میر تقی میر در مجله «نقوش»، شماره 131، ویژه نامه میر تقی میر، بخش سوم، ماه اوت 1983 در لاهور به کوششِ آقای دکتر نیّر مسعود رضوی و همکاری دکتر نثار احمد فاروقی چاپ شد.
در ادامه مقاله ذکر میر تقی میر به فارسی در تذکره هایِ: «مجمع النفائس»؛ «عقد ثریا»؛ «مقالات الشعرا» آمده است.
– سید علی رضا نقوی(1933-2017) تذکره شناسی و فرهنگ نویس برجسته پاکستانی- مقاله نویس: عارف نوشاهی
دکتر سید علی رضا نقوی به خاطر نگارش رساله دکتری مهمِ «تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان» شهرت دارند. این رساله دکتری در سال 1341شمسی به راهنمایی دکتر پرویز ناتل خانلری در دانشگاه تهران دفاع شد و در سال 1343شمسی/ 1964م از «موسسه مطبوعاتی علمی» با عنوان: «تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان؛ شرح تذکره های شعرایی که در هند و پاکستان به تالیف در آمده است و نام تذکره های فارسی که در خارج از هند و پاکستان تالیف شده و تذکره های صوفیه و علما و اُمرا و غیره کتب تاریخ که در آنها ذکر شعرا رفته است» در تهران منتشر شد. (در مقاله جداگانه ای در همین پایگاه خبری نسخ خطی بساتین آمده است)
– بسمل سعیدی شاعری انسان دوست- مقاله نویس: طاهره وحید عباسی
سید عیسی بسمل سعیدی (1901- 1946) از شاعران پارسی گوی هندوستان در شهر تونک بود.
– سلسله معرفی استادان فارسی ایالت بیهار هندوستان-2: دکتر خواجه افضل امام؛ امتزاج زیبای ادب فارسی و تاریخ اسلامی- مقاله نویس: رضوان الله آروی
این مقاله درباره خواجه افضل امام (1924- 2006) از استادان فارسی سرزمین پَتنا در هندوستان است. (در مقاله جداگانه ای در همین پایگاه خبری نسخ خطی بساتین آمده است)
-زهره عرشی و مثبت اندیشی – مقاله نویس: مُکرم علی
این مقاله درباره دکتر زهره عرشی- فرزند امتیاز علی عرشی، نسخه شناس برجسته هندوستان- است. دکتر زهره عرشی (1948- 2015) وی استاد گروه فارسی «دانشکده بانوان» وابسته به «دانشگاه اسلامی عَلیگر» در شهر عَلیگَر هندوستان بود.
وی در سال 1982 در گروه فارسی دانشگاه اسلامی عَلیگَر استخدام شد و در سال 2013 بازنشسته شد. (در مقاله جداگانه ای در همین پایگاه خبری نسخ خطی بساتین آمده است)
– درباره مولانا ضیاء احمد بَدایونی – مقاله نویس: سید محمد ظفر اقبال
مولانا ضیاء احمد بَدایونی (1894- 1973) استاد و مدیر گروه فارسی دانشگاه اسلامی عَلیگر از 1929 تا 1959 بود. (در مقاله جداگانه ای در همین پایگاه خبری نسخ خطی بساتین آمده است)
– سکه های سلاطین قطب شاهی- مقاله نویس: حنا اسحاق
در این مقاله عبارت‌های شده فارسی و عربیِ حک شده در پشت و رویِ سکه های قطب شاهیان سرزمین دکّن هندوستان آمده است.
– بهارستان گلستان- تالیفِ: حکیم وارث علی خان اکبرآبادی- مقاله نویس: عمر کمال الدین کاکوروی (در مقاله جداگانه ای در سایت بساتین آمده است)
نسخه خطی فارسی به شماره 242 در کتاب خانه شبلی دارالعلوم ندوة العلما در شهر لکنو در هندوستان. شرح عرفانی بر گلستان سعدی است با عنوان: «بهارستان گلستان»- شارح: حکیم وارث علی خان ابن حکیم محمد بقا خان ابن حکیم محمد وفا خان اکبرآبادی ثم شاه جهان آبادی، خط نستعلیق- تقطیع متوسط- تعداد صفحات: 132- تعداد سطور در صفحه 15- کرم خورده- سال تالیف: 1237 هجری- سال کتابت: 1346 هجری. عنوان ها با روشنایی سرخ نوشته شده اند.
– نگاهی به شعرالعجم- مقاله نویس: شاهد نوخیز اعظمی
«شعرالعجم» اثر همیشه جاویدان مولانا شبلی نعمانی (1857-1914) به زبان اردو است که در 5 جلد منتشر شد. [*]
بخش مقاله های انگلیسی
– میرزا محمد فاخر مکین لکنوی- مقاله نویس: عبدالقار جعفری
– نقش صوفیان در پیشرفت اندیشه صوفیانه در شبه قاره با تاکید بر سرزمین دکن- مقاله نویس: عتیق الرحمان
– رامایانا به فارسی از سُمیر چند- مقاله نویس:سید نقی عباس کیفی
نسخه خطی مصور زیبایی به خط نستعلیق از ترجمه منثور فارسی نیمه اول کتابِ رامایانا – یعنی چهار کاندز اول – در کتاب خانه رضا رامپور در هندوستان نگهداری می شود که دارای 682 برگ و 261 مینیاتور است. این ترجمه از سُمیر چاند در تاریخ 1128 هجری در دوره فرّخ سیر (1713-1719) از پادشاهان مغول هندوستان انجام شده است.
از ترقیمه بر می آید که توسط فردی به نام سید امیر شاه در 1242 هجری نقل شده است. وی خود را از درباریان معرفی کرده است. خانم باربارا اشمیث و دکتر ضیاء الدین دیسایی نوشته اند که شاید این کاتب، همان سید امیر شاه رامپوری باشد که نسخه ای از شاهنامه فردوسی را در سالِ 1839-1838 کتابت نموده بود. وی در رامپور کار ی کرد و در دربار سید احمد علی خان – نواب رامپور دوره حکومت 1794-1840 بود.
این ترجمه رامایانا به خط هندی انجام شده است که از سوی: شاه عبدالسلام و وقارالحسن صدیقی در سال 2011 از کتاب خانه رضا رامپور در هندوستان چاپ شد.
– مغولان اولیه و افغان ها؛ ارتباط و قدرت بزرگ در هندوستان- مقاله نویس: سابستان بانو
– همایون نامه – تالیفِ: گلبدن بانو بیگم- مقاله نویس: داود ابراهیم
– اوضاع اجتماعی زنان در دوره مغولان هندوستان- مقاله نویس: جنّت ریحانه
– علامه شبلی نعمانی ؛ معمار آموزش نوین اسلامی- مقاله نویس: سید حسن سردار
نخستین جلسة ندوةالعُلماء در 17 شوّال 1311ق در مدرسة فیض عام (کانپور) برگزار شد. علّامه شبلی نعمانی روحِ روانِ این حوزه بود و تلاش‌هایِ بسیار می نمود برایِ اصلاحِ کتاب هایِ درسی. ندوةالعُلماء مجلّة ماهانه‌ای به نامِ النّدوة چاپ می‌کرد که علّامه شبلی مدیرِ آن بود. شبلی در همان شماره‌هایِ نخستِ مجلّه دربارة اصلاحِ دروسِ مدارسِ حوزوی مقاله می‌نوشت.
-تاریخ میراث عَلیگَر-2؛ مزمّل منزل- مقاله نویس: طارق جمیل انصاری
این مقاله درباره «مزمّل منزل» است که در سال 1904 در شهر عَلیگَر ساخته شد.
نواب سر محمد مزمّل الله خان شروانی (1863- 1938) سومین رئیس «دانشگاه اسلامی عَلیگَر» بود (از سال 1927تا 1929) که به دلیل سخاوت هایش و کارهای عام المنفعه اش به «حاتم یو.پی» (حاتمِ ایالتِ اُتّرپَرَدیش) معروف بود. دیوان در شاعری «مزمّل» تخلص می کرد که دیوانش با عنوانِ «درج لولوی فصاحت» از سوی مقتدی خان شروانی در سال 1955 منتشر شد. وی دارای کتاب خانه شخصی بود که علاوه بر کتاب های چاپی دارای نسخه های خطی به اردو، فارسی و عربی بود که پس از درگذشت وی بخش بیشتر آن دستبرد زمانه شد ولی پسرش – نواب محمد رحمت الله خان شروانی- در سال 1959 دوباره راه اندازی نمود و فهرست آن را به روش امروزی تهیه کرد. از ویژگی های نسخه های خطی این کتاب خانه داشتنِ: نسخه های خطی به خط مولف؛ نسخه های خطی کتابت شده در دوره مولف؛ نسخه های خطی کتابت شده نزدیک به عهد مولف؛نسخه های خطی کتاب خانه های شاهان، شاهزهادگان و شاهدخت ها.
دکتر عطا خورشید در سال 2015 فهرست این کتابخانه را تهیه کرد که در پیشگفتار نوشت این کتاب خانه دارای بیش از 1600 نسخه خطی است.
در این مقاله آقای طارق جمیل انصاری نوشته شده است که کتاب خانه دارای 2170 کتاب است.
خانم مِهر علی در مقاله خود در لینک زیر نوشته است که این کتاب خانه دارای 16000 کتاب چاپی و 2400 نسخه خطی است.
https://www.himalmag.com/people-homes-aligarh/
-مجمع البحرین؛ صدای همبستگیِ هندو-مسلمان – مقاله نویس: بلال احمد شیخ
شماره هایِ گذشته مجلّه «دبیر» در این سایت قابل دانلود است:
http://www.dabeerpersian.com/issues