کد خبر:6091
پ
فاقد تصویر شاخص

شماره 19 مجله تاریخ و تمدن اسلامی

یکی از معدود مجلات تاریخی که به صورت مستمر و مرتب و به شکلی علمی منتشر می‌شود، مجله تاریخ و تمدن اسلامی است.

میراث مکتوب – یکی از معدود مجلات تاریخی که به صورت مستمر و مرتب و به شکلی علمی منتشر می‌شود، مجله تاریخ و تمدن اسلامی است.


شماره جدید این مجله به تازگی منتشر شده و مقالات زیر را در بر دارد:


بررسی مقایسه‌ای نقش دو تیره بنی فهر در تحولات صدر اسلام (با تکیه بر عملکرد صحابیان آن‌ها)/ رضا کردی


 چکیده


 در آغاز دعوت اسلامی، بنی فهر بن مالک با دو شاخه حارث و محارب، کهن‌ترین شاخه از قبیله قریش به شمار می‌رفت. در آن روزگار، طایفه بنی فهر که در حاشیه شهر مکه می‌زیست، به شبیخون بر ضد دیگر قبایل می‌پرداخت. در جستار کنونی در صدد یافتن پاسخی به این پرسش هستیم که آیا کنش آن دسته از صحابیانی را که به بنی حارث و بنی محارب منسوب‌اند، می‌توان در یک چارچوب قبیله‌ای و خاندانی تحلیل کرد؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ، گرایش‌ها و رفتارهای بزرگان هر یک از دو شاخه خاندان فهری در حوزه فکری، اجتماعی و سیاسی به کدام جریان متمایل بوده است؟ این تحقیق که به روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از جدول توزیع فراوانی انجام شده نشان می‌دهد که مهم‌ترین ویژگی بنی حارث، پیشگامی در پذیرش اسلام و همراهی با مسلمانان نخستین در رخدادهای هم‌چون هجرت به حبشه بوده است. در مقابل، بنی محارب با تأخیر فراوان و به‌طور عمده پس از فتح مکه به دست مسلمانان، در شمار پیروان آیین جدید درآمدند؛ اما آن‌چه میان هر دو شاخه فهر مشترک است، روحیه جنگاوری است. برخی از نام‌آورترین فرماندهان نظامی در روزگار خلیفه‌های نخستین و بنی امیه هم‌چون ابوعبیده جراح، حبیب بن مسلمه، عقبة بن نافع و ضحاک بن قیس- فاتحان بزرگ شام، آسیای صغیر، مصر و شمال آفریقا- از این شاخه معروف قریش بوده‌اند. آنان نسبت به جریان حاکم هم‌سو و در پشتیبانی از نظریه «حاکمیت قریش» تعصب داشته‌اند.


فصد در پزشکی مسلمانان/ علی غفرانی؛ نرگس کدخدایی کلات


 چکیده


 اصطلاح فصد به معنای رگ­زدن، در پزشکی اسلامی، هم یک شیوه پیش­گیری از برخی بیماری‌ها و هم یک شیوه درمانی مؤثر برای مداوای بسیاری از بیماری­ها به شمار می­رفته و از قدیم کاربرد داشته و مورد قبول اغلب پزشکان مسلمان بوده است. دانشمندان مسلمان، در جریان نهضت ترجمه، کتاب­هایی با محتوای فصد به عربی برگرداندند و بعدها خود نیز کتاب­هایی با همین عنوان و محتوا تألیف و منتشر کردند. کلمه فصد علاوه بر کاربرد آن در کتب پزشکی، در اشعار فارسی و عربی نیز راه یافته و مثل­ها و کنایات متعددی با کمک این کلمه شکل گرفته و در اشعار شاعران و نویسندگان تجلی کرده است. همه مردم، اعم از وضیع و شریف، در صورت نیاز، عمل فصد را انجام می­دادند. سلاطین و خلفا نیز روزهای خاصی از سال را برای عمل فصد تعیین می­کردند. این مقاله ضمن بیان معانی و شیوه­های کاربردی عمل فصد، منافع، مضرات، مراقبت­های پیش از عمل فصد، مراقبت­های هنگام عمل فصد، مراقبت­های پس از عمل فصد، مکان­ها و زمان­های انجام فصد، ابزارهای مورد استفاده در عمل فصد، شرایط فصادان، تعهدات فصادان، حقوق فصادان، مقررات حقوقی و قضایی مربوط به فصد از نگاه پزشکان مسلمان، بر آن است تا این موضوع را از نقطه نظر تاریخی بررسی کند.


بررسی و تحلیل دو نظریه درباره پیشینه یهودیان کاشان در تاریخ ایران/ حسین حیدری؛ علی فلاحیان وادقانی


 چکیده


 پیشینه حضور یهودیان در ایران به دوره اسارت بابلی، هخامنشیان و مادها، می‌رسد. یهودیان در این تاریخ طولانی، بر رغم شمار ‌اندک، در حیات سیاسی، دینی، علمی و اقتصادی مردم ایران تأثیرگذار بوده‌اند. از شهرهای ایران، کاشان در چند سده مساعدترین زمینه را در مقایسه با دیگر نقاط ایران و جهان برای هم‌زیستی و بالندگی آنان فراهم ساخته است، چنان‌که برخی از یهودیان، کاشان را اورشلیم کوچک یا کهکشان عالمان و ادیبان یهود خوانده‌اند. این مقاله به طرح و بررسی دو نظریه درباره سابقه حضور یهودیان در این شهر پرداخته است: نظریه نخست پیشینه یهود را در کاشان به پس از دوره اسارت بابلی می‌رساند و نظریه دوم، به مهاجرت آنان از اسپانیا و دیگر شهرهای اروپا، به‌ویژه بعد از اعمال تفتیش عقاید اروپا به کاشان قائل است. مهم‌ترین دلیل نظریه نخست، میراث باستان‌شناسی کاشان، قدمت محلات وگورستان کلیمیان، گویش مخصوص کلیمیان کاشان (راجی ولوفتایی) و سنت شفاهی آنان است که واژه‌های ایران باستان از جمله مادی را در بر دارد. قائلان به نظریه دوم، به گزارش‌های مکتوب جهان‌گردان یهودی، مسیحی و روایت مورخان مسلمان استناد می‌کنند.


تطور اصطلاح رعیت و قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی/ نگار ذیلابی


 چکیده


 اصطلاح رعیت در منابع اسلامی در سه حوزه معنایی استفاده شده است: قدیم‌ترین و فراگیرترین کاربرد واژه رعیت به معنای زیر دستان حاکم شناخته و رایج بوده است. این معنای اصطلاحی بر اساس معنای لغوی «رعی» به معنای چوپانی و چراندن دام‌ها، ناظر به سنتی کهن است که بر اساس آن تصویر حاکم به‌مثابه چوپان مردم وجود داشته است. رعیت در این معنا محمل بحث‌ها و آموزه‌های بسیاری در ادبیات اسلامی به‌ویژه در سیاست‌نامه‌ها، کتب آداب الملوک و نیز اسناد و نامه‌‌های دیوانی ده قرن اولیه اسلامی بوده است. از آن روی که رعایا حق دخالت در امور سیاسی و نظامی را نداشتند به‌تدریج کاربرد دوم رعیت به معنای اتباع غیر نظامی در ادبیات و تشکیلات اسلامی رواج یافت. در بسیاری از منابع دوره اسلامی به‌ویژه در سرزمین‌های مرکزی و شرقی اسلامی این واژه را بر طبقاتی از اتباع سلطان اطلاق می‌کردند که مجاز به حمل سلاح نبودند. همین معنا از رعیت به‌ویژه در تشکیلات صفویه و عثمانی رواج یافت و رعیت/رعیتی به‌عنوان اصطلاحی دیوانی در مقابل لشکر/لشکری و عسکر/عسکری به کار می‌رفت. معنای سوم رعیت در سرزمین‌های مرکزی و شرقی و به‌ویژه بعد از قرن دهم درباره اتباع تولیدکننده-مالیات دهنده غالبا کشاورز- کاربرد و رواج داشت. در بخش‌های بزرگی از جهان اسلام تولید کشاورزی بر مبنای نظام ارباب-رعیتی انجام می‌گرفت و رعیت عمده‌ترین نیروی فعال کار در این نظام بود. در این نوشتار ضمن توضیح و تبیین این سه حوزه معنایی، تطور تاریخی این اصطلاح در متون اسلامی مرتبط و نیز قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.


غرر السیر، بررسی درباره نام اصلی و مؤلف آن/ علیرضا عبداللهی؛ قنبرعلی رودگر


 چکیده 


 کتاب غرر السیر، در تاریخ عمومی، در اوایل قرن پنجم نوشته شده و از زمان تألیف، در باب نام و هویت نویسنده کتاب بین محققان اختلاف نظر وجود داشته است. منشأ این اختلافات تفاوت ضبط‌های عنوان کتاب و نام نویسنده در نسخ خطی باقی‌مانده از این اثر و نیز در آثار شرح‌حال‌نویسان قدیم بوده است. غرر السیر با نام‌هایی چون «غرر اخبار الملوک و سیرهم»، «الغرر فی سیر الملوک و اخبارهم»، «غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم»، «تاریخ غرر السیر»، «غرر و سیر الملوک»، و «غرر و سیر» معرفی شده است. از بین این نام‌ها، دو نام «تاریخ غرر السیر» و «غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم» به‌عنوان نام اصلی کتاب شهرت بیشتری یافته است. علاوه بر ابهام در نام کتاب، درباره نویسنده غررنیز ابهاماتی هست و نام او به‌ صورت‌های «ابومنصور الحسین بن محمّد المرعشی(الثعالبی)»، «ابومنصور حسین بن محمّد المرغنی الثعالبی»، «حسین بن محمّد المرغنی» و «ابومنصور عبدالملک بن محمّد الثعالبی النیشابوری» ضبط شده است. از بین این نام‌ها بیشتر محققان بر انتساب غرر به «حسین بن محمّد المرغنی» و «ابومنصور عبدالملک بن محمّد الثعالبی النیشابوری» نظر دارند. در بخش اول این مقاله، با بررسی و تحلیل نام‌هایی که برای کتاب غرر ذکر شده، نام واقعی کتاب معین شده و در بخش دوم نیز در نتیجه بررسی و تحلیل اختلافاتی که درباره نویسنده غرر مطرح است، هویت نویسنده اصلی کتاب مشخص گردیده است.


اصلاحات کمال الدین محمد خازن، وزیر دوره سلجوقیان عراق/ امیر عبدالهی؛ اسماعیل حسن زاده


 چکیده


 وزارت در نظام دیوانی دوره سلجوقی از لحاظ کارکردی و حقوقی جایگاهی بس والا داشت. این جایگاه بلند عمدتا حاصل توان و قابلیت دیوانسالارانی بود که براین مسند تکیه می­زدند. در واقع اینان بودند که در تقویت و گاه تضعیف نقش نهادی آن بسیار اثرگذار بودند. کمال ‌الدین محمد خازن از شمار آن نخبگانی بود که با داشتن خصلت­ها، توانایی­ها و مهارت­های فردی و هم‌چنین تفکر و اراده­ اصلاح و داشتن تجربیات موفق در امور دیوانی به جایگاه وزارت دست یافت و با انجام برخی اقدامات اصلاحی بر آن بود بخشی از بحران‌ها و مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دوره ­سلطان مسعود (529-547هـ.) را رفع و راه برون رفت از این بحران‌ها و مشکلات را پیدا کند. وی علی­رغم اقدام به برخی اصلاحات فوری به شیوه ضربتی در زمینه­های سیاسی، اجتماعی، مالی و مالیاتی، در چالش با نخبگان سیاسی رقیب که مخالفان اصلاحات تلقی می­شدند، قرار گر­­­فت. نخبگان سیاسی رقیب که طرح­های اصلاحی کمال ‌الدین خازن را در تقابل با منافع و امتیازات خود می­دیدند، در این کشمکش توانستند وی را از سر راه بردارند.


 بحران مشروعیت سلطنت سلیم اول و ارتباط آن با وقوع جنگ چالدران/ / مهدی عبادی


 چکیده


 از اوایل قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی، مذهب به صورت عاملی مؤثر در مناسبات میان دو دولت صفوی و عثمانی درآمد و تحولات سیاسی و مذهبی در ایران، خاصه رسمیت یافتن تشیع در این سرزمین، هم‌زمان با تحولات درونی دولت عثمانی، معارضات و درگیری‌های دو دولت را تشدید کرد. در واقع، رقابت میان شاهزادگان عثمانی در اواخر سلطنت بایزید دوم (حک: 918-926هـ/1512-1520م)، برای دست یافتن به سلطنت، روند تحولات را به گونه‌ای رقم زد که دولت عثمانی را نیز به بهره‌گیری از مذهب در مناسبات خود با دولت نوپای صفوی سوق داد. سلیم اول که در مقایسه با دیگر مدعیان از اقبال کمتری برای سلطنت برخوردار بود، به یاری ینی‌چری‌ها پدر را وادار به کناره‌گیری از قدرت کرد و خود بر جای او نشست؛ اما این‌ شیوه دستیابی به قدرت و نیز قتل عام همه افراد ذکور خاندان عثمانی مشروعیت او را سخت مخدوش ساخت. از این رو، درصدد برآمد با اتخاذ سیاست مذهبی تهاجمی بر ضد شیعیان و شاه اسماعیل صفوی بحران مشروعیت سلطنت خود را برطرف سازد. پس بر‌رغم رویگردانی شاه اسماعیل از رویارویی نظامی با دولت عثمانی، به قلمرو صفوی یورش برد و بدین ترتیب جنگ چالدران به وقوع پیوست.


 تاریخ قبچاق خانی، تاریخ عمومی ناشناخته‌ای از قرن دوازدهم هجری/ اسماعیل چنگیزی اردهایی


 چکیده


 دوره دوم تیموریان هند (1118-1274هـ) از جمله دوره‌هایی است که تألیف کتب تاریخی در آن رونق داشته و به لحاظ کمی، بسیار پرشمار است. کتاب تاریخ قبچاق خانی به دست قبچاق خان، از امرای نظامی دستگاه تیموری/بابُری، در همین دوره نوشته شده و در بردارنده اطلاعاتی نو از رویدادهای روزگار اوست. کتاب در زمره تاریخ‌های عمومی است و سبکی ساده، روان و بی تکلف دارد و به زبان فارسی نگاشته شده است. نویسنده تلاش کرده است با مختصرنویسی، چکیده‌ای از تمامی تاریخ بشری را در یک مجموعه تاریخی تک جلدی بگنجاند. در تاریخ پس از اسلام، نگاه او بیشتر به شرق معطوف است و به‌ویژه رویدادهای سه منطقه همسایه، یعنی، ایران، آسیای میانه و هند، پر اهمیت‌تر به شمار می‌رود. از این کتاب، اطلاعاتی مفید درباره قزاقان، قرقیزها و ازبکان به دست می‌آید. مخصوصا، با توجه به قلت منابع در باره حکومت شیبانیان، گزارش‌های دقیق قبچاق خان از دو شعبه ایشان (ابوالخیریان و عربشاهیان/جانیان) که در ماوراء النهر حکمرانی داشتند، اهمیت تاریخی بسیاری دارد.


 


مستشرقان و مهاجرت علمای جبل عامل به ایران در دوره صفوی/ فهیمه مخبر دزفولی


 چکیده


 علت واهمیت مهاجرت علمای جبل عامل به ایران در دوره صفویه، محل بحث مستشرقان است که در دهه‌های اخیر سبب ایجاد دو گرایش بین آن‌ها شده است. گروهی با نظریه سنتی خاورشناسان که اولین بار توسط ادوارد براون مطرح شده موافقند. وی با تأکید بر اهمیت این رویداد در تاریخ صفویه، علت دعوت شاه اسماعیل از علمای جبل عامل و مهاجرت آنان به ایران را کمبود علما و منابع شیعی در ایران دانسته است. بیشتر مستشرقان متقدم صفوی‌پژوه مانند راجر سیوری و آلبرت حورانی و از پژوهش‌گران جوان‌تر خانم رولا ابیساب از جمله طرفداران این نظریه هستند. گروهی نیز با اندرو نیومن استاد دانشگاه ادینبورو موافقند که اهمیت این مهاجرت را کمتر دانسته و علت روی آوردن شاه اسماعیل به علمای جبل عامل را عدم استقبال علمای شیعه ایران و بحرین از دعوت وی می‌داند. به این ترتیب اکنون ابیساب و اندرو نیومن در واقع نمایندگان این دو گروه از مستشرقان شناخته می‌شوند. به نظر می‌رسد تفاوت دیدگاه‌های مستشرقان در این مورد برگرفته از تفاوت در چارچوب‌های مطالعاتی آنان باشد. در حالی که اندرونیومن با استفاده از استنادات تاریخی بیشتر به تحولات سیاسی-مذهبی خصوصا در قالب تعارض اصولی- اخباری توجه دارد، ابیساب با استفاده از همان اطلاعات تاریخی، موضوع را از منظری متفاوت و در قالب رقابت و دشمنی صفوی- عثمانی بررسی می‌کند نگارنده در این مقاله با بررسی هر دو دیدگاه مستشرقان کوشیده است تا به یک جمع‌بندی بین این دو دیدگاه دست یابد.


 


زندگی‌نامه پیامبر اسلام(ص) پیش از رسالت: نقد و بررسی آراء رژی بلاشر/ زیبا شفیعی خوزانی؛ هادی عالم زاده


 چکیده


 بررسی انتقادی منابع تاریخ اسلام در اروپای سده نوزدهم میلادی، تشکیک و بی اعتمادی به همه منابع روایی و تاریخی اسلام را برای برخی از مورخان و سیره‌نویسان غربی در پی داشت؛ لیکن علی‌رغم این نتایج بدبینانه در نیمه نخست قرن بیستم چندین کتاب در شرح حال پیامبر(ص) تألیف شد که مؤلفان آن‌ها ضمن اذعان به اعتبار مشکوک روایات سیره و مغازی، معتقد بودند به کمک ذهنی نقاد، می‌توان سیره‌ای صحیح از پیامبر اسلام(ص) بر مبنای همین روایات تدوین نمود. یکی از این شرح حال‌های انتقادی کتاب مسأله محمد، شرح حال نقادانه‌ای از پیامبر اسلام(ص) تألیف رژی بلاشر (1900-1973م)، خاورشناس فرانسوی است. بررسی موردی دیدگاه‌های بلاشر پیرامون زندگی‌نامه پیامبر اسلام(ص) پیش از بعثت، نشان می‌دهد که اگرچه بلاشر سعی دارد تا به کمک قرآن، تنها منبع معاصر پیامبر، مجموعه اسناد معتبر موجود و برخی اطلاعات تکمیلی مربوط به حوزه زبان‌شناسی، قوم‌شناسی، تاریخ ادیان و …، سیره‌ای صحیح و عالمانه و بدون جانب‌داری از پیامبر اسلام(ص) ارائه دهد، اما حاصل این تلاش، تدوین سیره‌ای است که پیش‌زمینه‌های ذهنی بلاشر و هم‌چنین برداشت‌های شخصی مبتنی بر دید علمی او، در بخش‌هایی از آن مشاهده می‌شود.


منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ ایران و اسلام

ارسال دیدگاه

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

کلید مقابل را فعال کنید

مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب
تهران، خیابان انقلاب اسلامی، بین خیابان ابوریحان و خیابان دانشگاه، شمارۀ 1182 (ساختمان فروردین)، طبقۀ دوم، واحد 8 ، روابط عمومی مؤسسه پژوهی میراث مکتوب؛ صندوق پستی: 569-13185
02166490612