میراث مکتوب- کتابدار، کتاب‌شناس، محقق و فهرست‌نگار معاصر، محمدتقی دانش‌پژوه در ۱۲۹۰ش در دهکدۀ ناندَل، از توابع آمل، به دنیا آمد. پدرش حاج میرزا احمد دَرکایی دلارستاقی لاریجانی، از مجتهدان بنام آمل بود. دانش‌پژوه پس از طی تحصیلات اولیه، نزد پدر و تنی چند از همشهریان خود به فراگیری ادبیات عرب، منطق و فلسفه پرداخت. پس از درگذشت پدر در ۱۳۰۸ش، به حوزۀ علمیه قم رفت و از دروس فقهی و اصولی کسانی چون آخوند ملاعلی معصومی همدانی، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی و سیدمصطفی کردمحله‌ای بهره گرفت. پس از دو سال به سبب گرفتاری‌های زندگی، ناگزیر به آمل بازگشت و پس از چندی، به تهران رفت و در ۱۳۱۶ در مدرسۀ مروی تهران به تحصیل پرداخت. سپس دورۀ دانشکدۀ معقول و منقول دانشگاه تهران را گذراند و در ۱۳۲۰ درجه لیسانس گرفت. دانش‌پژوه به زبان فرانسه مسلط و با زبان انگلیسی آشنا بود. خدمات دولتی وی در ۱۳۱۹، با استخدام در کتابخانۀ دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران، آغاز شد. در ۱۳۳۱ به معاونت این کتابخانه تعیین شد و سالهای بسیاری در این مقام باقی ماند. در ۱۳۳۳ با حفظ سمت، به ریاست کتابخانۀ کتب خطی دانشگاه تهران و در سال بعد، به ریاست کتابخانۀ مرکزی این دانشگاه منصوب شد. در ۱۳۴۸، با رتبۀ دانشیاری، به گروه تاریخ دانشکدۀ الهیات پیوست و سرانجام پیش از آنکه در اسفند ۱۳۵۵ بازنشسته شود، به درجۀ استادی رسید. او در این دانشکده تدریس درایه‌الحدیث، منطق، تاریخ فلسفۀ اسلامی، تاریخ خاورشناسان و روش تحقیق را در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد، و درس عرفان اسلامی را در مقطع دکتری برعهده داشت.
دانش‌پژوه فعالیت‌های علمی و فرهنگی متنوعی داشت؛ اما پایه و اساس فعالیت‌های بعدی وی تجربیات کتابداری اش در کتابخانۀ دانشکدۀ حقوق بود. او با توسعۀ مجموعۀ این کتابخانه، آن را به کتابخانۀ نمونۀ علوم انسانی و بزرگ‌ترین کتابخانۀ ایران بدل کرد و با فهرست‌نویسی کتاب‌ها و تهیۀ برگه‌های مؤلف و عنوان و موضوع برای آنها، این مجموعه را سازماندهی کرد. تجربۀ او در گردآوری مجموعه‌ای پژوهشی در زمینۀ تحقیقات ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی، بعدها به بررسی و گزینش منابع برای خزانه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه‌های مجلس شورای ملی و سنا و برخی از کتابخانه‌های مستقر در شهرستان‌ها انجامید. افزون بر این، دانش‌پژوه در چندین انجمن مهم علمی عضو بود و در چندین نشست بین‌المللی علمی و فرهنگی فعالانه شرکت کرد. به پیشنهاد و اهتمام وی در ۱۳۶۹، دورۀ کارشناسی ارشد نسخ خطی در گروه کتابداری دانشگاه تهران تأسیس شد. او در ۱۳۷۰ به عضویت فرهنگستان زبان و ادب برگزیده شد و سرانجام در ۲۷ آذر ۱۳۷۵، در ۸۵ سالگی، در تهران درگذشت.
آثار
دانش‌پژوه طبق برآوردی، ۳۲۶ مقاله از خود برجا نهاد. موضوع این مقالات بسیار متنوع است، از منطق و فلسفه و کلام تا کتابداری، طب، داروشناسی، مرقع سازی، جلدسازی، ریاضی، موسیقی، تدبیر منزل، و آیین شهریاری. اهمیت مقالات منطقی و فلسفی او تا آنجاست که هانز دیبر ۲۲ اثر وی در زمینه‌های یادشده را در «کتاب‌شناسی فلسفۀ اسلامی» معرفی کرده است. همچنین نام وی در زمرۀ نام افرادی قرار دارد که در کثرت کار نقدنویسی در مجلات فارسی سرآمد بوده اند. نخستین مقالۀ دانش‌پژوه با عنوان «از منطق ارسطو تا روش‌شناسی نوین» در نخستین شمارۀ مجلۀ جلوه (تیر ۱۳۲۴)، نشریه جامعۀ لیسانسیه‌های دانشکده علوم معقول و منقول، به چاپ رسید. برخی دیگر از آثار اولیۀ وی در نشریاتی چون دانشنامه، سخن، دانش، و مهر منتشر شد.
او سپس به اتفاق تنی چند از دوستانش (منوچهر ستوده، مصطفی مقربی، عباس زریاب و ایرج افشار) مجلۀ «فرهنگ ایران زمین» را در فروردین ۱۳۳۲ منتشر کرد و بیش از سی سال به همکاری با آن پرداخت. او به اتفاق ایرج افشار در ۱۳۳۹، «نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران» دربارۀ نسخه‌های خطی را نیز منتشر کرد که انتشار آن تا دفتر دوازدهم در ۱۳۶۲ ادامه یافت. بخش عمدۀ مطالب این نشریه، فهارس وی از مجموعه‌های خطی کتابخانه‌های مختلف است. دانش‌پژوه به تصحیح و نشر متون پیشینیان نیز اهتمام داشت. او بیش از پنجاه اثر را در موضوعاتی چون فلسفه، منطق، کلام، تصوف و ریاضی تصحیح کرد.
ترجمۀ فارسی مقصودعلی تبریزی از «نزهه الارواح» شهرزوری (قرن هفتم) در زمرۀ این آثار است که آن را با همکاری محمدسرور مولایی به چاپ رسانده است (تهران ۱۳۶۵). او بر این اثر دیباچه‌ای مشروح در ۲۳۳ صفحه، دربارۀ تاریخ نگاری فلسفه نگاشت. همچنین در دیباچۀ مفصّل خود بر کتاب «النجاه من الغرق فی بحر الضلالات» ابن سینا (۱۳۶۴)، به معرفی آثار و آرای ارسطو و ابن سینا پرداخت و از پیوند نجاه با نگارش‌های دیگر ابن سینا، نسخه‌های آن در کتابخانه‌های جهان و نیز از شارحان (گزارش نگاران) نجاه یاد کرد. به قولی، این چاپ بهترین چاپ انتقادی نجاه است.
برجسته‌ترین تصحیح دانش‌پژوه در حوزۀ منطق مجموعۀ سه جلدی «المنطقیات فارابی»، مشتمل بر آثار او در منطق و شروح آن، است. دانش‌پژوه در دیباچۀ خود بر مجلد دوم این اثر، بحثی مستوفا در باب سرگذشت منطق ارسطویی و نقش ترجمه‌های میانجی سریانی در گسترش نوشته‌های ارسطو در منطق دارد. البته در برخی تصحیح‌های او کاستی‌ها یی دیده می شود؛ برای نمونه تصحیح «تاریخ الوزراء» (تألیف در ۵۸۴)، فاقد ترجمه و توضیح ابیات و عبارات عربی متن و نیز فهرست مصطلحات فنی و توضیح اصطلاحات دشوار دیوانی است. همچنین کار وی در تصحیح «زبده التواریخ» در تاریخ اسماعیلیه و خلفای فاطمی و نزاریان، اثر عبدالله بن علی کاشانی، خالی از اشکال نیست.
فهرست‌نگاری نسخ خطی
دانش‌پژوه در فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی نیز آوازه‌ای بلند دارد. او در تدوین این فهرست‌ها از میان پیشکسوتان، بیش از همه، از روش ابن یوسف حدایق تأثیر پذیرفت. ابن یوسف پیشتر فهرستی از کتاب های کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار و مجلس شورای ملی را تدوین کرده بود. به گفتۀ دانش‌پژوه، او نخستین کسی بود که فهرست‌نویسی تحلیلی را در ایران باب کرد.تلاش دانش‌پژوه در زمینۀ فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی پرثمر بود. عمده‌ترین کار او در این زمینه، «فهرست مفصّل نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران» است. هفت مجلد نخست این مجموعه کلاً به نسخه‌های اهدایی سیدمحمد مشکوه(مشکات) به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران در ۱۳۲۸ اختصاص دارد که هستۀ اولیۀ مجموعۀ این کتابخانه محسوب می شود و به جز دو مجلد اول، جملگی به اهتمام دانش‌پژوه و با عنوان «فهرست کتابخانۀ اهدائی آقای سیدمحمد مشکوه به کتابخانه دانشگاه تهران» تألیف و انتشار یافته است (۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۸).
شناسه‌های فهرست در این هفت مجلد به تفکیک موضوع و به ترتیب الفبای عنوان اثر ترتیب یافته است. در هر‌شناسه، نخست به کتاب‌شناسی اثر و ارائۀ توضیحاتی دربارۀ مؤلف، تاریخ تألیف، فصول و ابواب کتاب، موضوع یا موضوعات مطروحه در آن و شرحها و ترجمه‌های اثر، در صورت موجود بودن آنها، پرداخته شده و سپس عباراتی از آغاز و انجام متن آورده شده و سرانجام مطالب مربوط به نسخه‌شناسی اثر، از جمله نوع خط، نام کاتب، تاریخ کتابت، نشانه‌ها، آرایه‌ها و تصویرها، تملک‌های متعدد، نوع کاغذ و جلد، اندازه، شمارۀ برگها و تعداد سطرها، ذکر شده است. دانش‌پژوه ذکر آغاز و انجام اثر را بسیار مهم می دانست و احتمال می داد که ابن ندیم مبتکر این کار باشد. دانش‌پژوه همچنین مجلد هشتم تا پانزدهم مجموعۀ فهرست دانشگاه را با عنوان «فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران» (۱۳۳۹ ـ ۱۳۴۵) و مجلد شانزدهم تا هجدهم را با عنوان «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران» (۱۳۵۷ ـ ۱۳۶۴) تدوین کرده است. تنظیم فهرست از مجلد هشتم به بعد، برخلاف نظم موضوعی پیشین، براساس شماره ثبت نسخه صورت گرفته است. در این مجموعه، کلاً ۱۰۵۰ جلد نسخۀ خطی معرفی شده است.
دانش‌پژوه همچنین تدوین «فهرست میکروفیلم‌های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران» را برعهده داشت. این فهرست که در سه مجلد در سالهای ۱۳۴۸، ۱۳۵۳، ۱۳۶۳ منتشر شد، مشتمل است بر مشخصات حدود هفت هزار حلقه میکروفیلم از نسخه‌های خطی، فرمان‌ها، قباله‌ها، نامه‌های تاریخی، عکسها، جراید قدیمی، و کتاب‌های چاپی نادر موجود در کتابخانه‌های ایران و جهان. به علاوه، او در تألیف فهرست نسخه‌های خطی چندین کتابخانۀ معتبر دیگر همت گماشت؛ از جمله کتابخانه‌های دانشکدۀ حقوق (۱۳۳۹)، ادبیات (۱۳۳۹) و الهیات دانشگاه تهران (با همکاری سیدمحمدباقر حجتی، ۱۳۴۵)، مدرسۀ عالی سپهسالار (مجلدات ۳ـ۵ با همکاری علی‌نقی منزوی، ۱۳۴۰ـ۱۳۵۶)، مجلس شورای ملی (مجلدات ۱۱ـ۱۶ با همکاری ایرج افشار و دیگران، ۱۳۴۵ ـ ۱۳۴۸)، مجلس سنا (در دو مجلد با همکاری بهاءالدین علمی انواری، ۱۳۵۵ـ۱۳۵۹)، و کتابخانۀ ملک (سیزده مجلد با همکاری ایرج افشار و دیگران، ۱۳۵۱ـ۱۳۸۰). او در هفت دفتر نخست نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران دربارۀ نسخه‌های خطی، علاوه بر چاپ گزارش‌های متنوعی دربارۀ نسخه‌های خطی، فهرست مجموعه‌های خطی بسیاری از کتابخانه‌های مستقر در تهران و شهرستان‌ها و مجموعه‌های خصوصی، فهرست نسخه‌های عربی و فارسی و ترکی موجود در کتابخانه‌های عراق و عربستان سعودی، و فهرست نسخه‌های اسلامی موجود در شماری از کتابخانه‌های دانشگاه‌ها و مجامع علمی جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی، اروپا، امریکا، ترکیه، هند و پاکستان را منتشر کرد. این فهرست‌ها را او در مأموریت‌های علمی خود تدوین کرده بود. دو دفتر پایانی این نشریه نیز به فهرست مفصلی از قریب پنج هزار نسخۀ خطی فارسی، عربی، ترکی و اردو متعلق به کتابخانۀ دانشگاه کالیفرنیا اختصاص یافته است.
دانش‌پژوه چندین کتاب‌شناسی موضوعی نیز تدوین کرد که برخی از آنها به صورت فهرست مستقل و برخی در قالب مقاله یا مقدمه تصحیح منتشر شده اند. یکی از کتاب‌شناسی‌های موضوعی مستقل او در موسیقی است، با عنوان «مداومت در اصول موسیقی ایران: نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غنا و موسیقی» (تهران، ۱۳۵۵)، که در حکم مرجع معتبر و محققانه‌ای در زمینۀ موسیقی سرزمین‌های اسلامی است. او در این اثر، با ذکر شواهدی همچون وجود اطلاعات موسیقایی فارسی و نام فارسی ابزارهای موسیقی در آثار عربی، ادعا کرده که موسیقی ایرانی در طول چهارده قرن در موسیقی اسلامی حضور داشته است. کتاب‌شناسی موضوعی مستقل دیگر با عنوان «فهرستواره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی» در ۱۳۶۷ش منتشر شد. در هر دو اثر مذکور، از نسخه‌های کتاب‌های معرفی شده در کتابخانه‌های جهان نیز یاد شده است.امروزه مجموعه فهرست‌های او دستمایۀ پژوهش محققان و خاورشناسان است. ایرج افشار این فهرست‌ها را معرف حدود پنجاه هزار نسخۀ خطی دانسته و بر آن است که دانش‌پژوه در تدوین این مجموعه، از نظر کمّی و کیفی، کاری بیش از توان یک فهرست نگار انجام داده و بیش از هر فهرست‌نویسی، فهرست‌نگاریِ تحلیلی و تحقیقی انجام داده است.
فهرست‌های او از منابع عمدۀ ترجمۀ روسی یوری ا. برگل ، کتاب‌شناس روس، از کتاب « ادبیات فارسی: شرح احوال و آثار» اثر چارلز آمبروز استوری (خاورشناس انگلیسی) بوده است. همچنین فؤاد سزگین در تاریخ نگارش‌های عربی از فهرست‌های او بهره بسیار برده است. عبدالحسین حائری مجلدات سوم تا هفتم فهرست دانشگاه تهران را، که دانش‌پژوه به صورت موضوعی تدوین کرده، بسیار دقیق وصف کرده و آنها را به‌رغم برخی اشکالات، بهترین و عالی‌ترین کار کتاب‌شناسی دانسته است.
نقد
فهرست‌های گوناگون دانش‌پژوه کاستی‌هایی نیز دارد. او در تنظیم آنها از روش واحدی پیروی نکرده و با اینکه خودش تقسیم علوم را از ارکان کتاب‌شناسی برشمرده و بر این باور است که در این کار مهم باید از فلسفه کمک گرفت، در تدوین فهرست هایش به اصل گروه بندی موضوعی چندان پایبند نبود. افزون بر این، برخی از فهرست‌ها هیچ گونه نظمی ندارند و شماری از فهرست‌ها بر حسب نظم الفبایی عنوان‌ها مرتب شده اند. همچنین فقدان نمایۀ موضوعی در تمامی فهرست‌ها، و نمایه‌های کلی نام مؤلفان از ایرادهای اساسی فهرست‌های وی به شمار می رود. ظاهراً دانش‌پژوه فرصت محدود دستیابی به گنجینه‌های میراث مکتوب ایرانی و اسلامیِ داخل و خارج کشور را غنیمت شمرده و کشف و معرفی هر چه بیشتر نسخه‌های ناشناخته و پراکنده را به ایجاد انضباط و نظمی منطقی ترجیح داده است. نجیب مایل هروی وجود برخی بی‌نظمی‌ها در مجموعه فهارس او را ناشی از گستردگی کار وی دانسته و ضرورت اصلاح و سامان‌دهی این فهرست‌ها را پیش از چاپ مجدد آنها، یادآور شده است
*دانشنامه جهان اسلام (با تلخیص)
محمود حقیقی
منبع: روزنامه اطلاعات