حکیم خیام نیشابوری از نگاه دکتر علیرضا ذکاوتی قراگوزلو

میراث مکتوب – حکیم خیام نیشابوری یکی از برجسته‌ترین چهره‌های فرهنگی ایران است که هم به لحاظ تحقیقات و کشفیات ممتاز در ریاضیات و نجوم و هم به سبب سرودن رباعیات حکیمانه و دل‌انگیز شهرتی جهانگیر یافته است.

مضمون رباعیات اصیل خیام اگر با نظری عمیق مطالعه شود با رسالات کم حجم و پرمایۀ فلسفی وی هیچ تعارض و منافاتی ندارد، بلکه مکمل یکدیگر است. خیام با نگاهی جستجوگر و موشکاف و اندیشه ای نقاد، مطالب فلسفی و علمی را نگریسته و ممکن است در بعضی مسائل برخلاف مشهورات و نه مسلمات اظهار نظری کرده باشد که از حکیمی چون او جای تعجب نیست که اصل اقلیدس را مورد بحث قرار دهد یا نظریات فلوطین را فریبنده و تردید برانگیز بینگارد. خیام که در برابر عظمت جهان آفرینش و دنیای پس از مرگ بجز حیرت و سرگشتگی به دستاوردی نائل نشده، شگفت نیست اگر بسیار کم سخن و گزیده گوی باشد و جز به ضرورت چیزی را به قلم نیاورده و بر زبان نرانده باشد و آنچه نوشته از شعر و نثر و به تازی یا پارسی، استادانه و در کمال ایجاز و بدون حشو و زوائد است؛ چون از تکرار مکررات بیزار بوده است.

دربارۀ خیام، نخستین سؤالی که پیش می آید و در واقع، مهم ترین سوال این است که آیا خیام منجم و ریاضی دان و جانشین بوعلی در حکمت مشایی، همان سرایندۀ رباعیات معروف است و یا به قول محیط طباطبایی دوتاست: این علی خیام است و آن عمر خیامی به خصوص که بعضی صاحبنظران – مثلا استاد مطهری – گفته اند در این رباعیات مشهور مسائلی مورد تشکیک قرار گرفته که در رسالات فلسفی خیام بدان مسائل جواب های روشن داده شده است.
نگاهی به فهرست کارهای علمی خیام ما را به مقام او آگاه می سازد؛ با آنکه در تألیف کتب و رسالات جز به ضرورت اقدام نمی کرده و اصراری نداشته است و به قول محمدعلی فروغی این نه تنها عیبی بر او نیست بلکه شاید حسن هم محسوب شود.

حکیم خیام نیشابوری (آثار و اندیشه ها) شاید از معدود کتاب هایی است که به صورت جامع به ابعاد مختلف آثار خیام پرداخته است. در این اثر نویسنده پس از پرداختن به زندگی عمر خیام نیشابوری به موضوعاتی چون خیام میان حقیقت و افسانه، با فیلسوفان و متکلمان اسلامی، گذری بر رسالات خیام آیین فلسفیان در متون قرن ششم و از رسالات خیامی تا رباعیات را بررسی کرده است.

در ادامه این اثر نیز موضوعاتی مانند رباعیات خیام میان فلسفه و کلام، نقد خارجی و داخلی رباعیات منسوب به خیام، بررسی منابع و گزیده رباعیات شرح و تحلیل شده است.
کتابنامه، فهرست مصراع‌ها، فهرست اعلام و آیات و احادیث و عبارات عربی عناوین بخش‌های پایانی این کتاب است.

کتاب حکیم خیام نیشابوری (آثار و اندیشه‌ها) در ۲۹۶ صفحه، شمارگان ۱۱۰۰ نسخه به بهای ۱۲۰۰۰۰ هزار ریال از سوی انتشارات معین به چاپ رسیده است.