میراث مکتوب – این اثر قدیمى ترین و نخستین كتاب به زبان فارسى در مباحث مربوط به جواهر و فلزّات و ممزوجات (آلیاژ) و تلاویحات (مینا و آنچه رنگ آنها به آتش گردانیده می شود) است.
یکی از موضوعات مورد توجه ایرانیان از دیرباز تا یکی دو قرن پیش، علوم مرتبط با کانی‌ها و به ویژه سنگ های قیمتی یا «احجار کریمه» بوده و در این زمینه تا قرن یازدهم هجری، ده‌ها کتاب تألیف شده است که «جواهرنامه نظامی» یكی از قدیمی‌ترین آنهاست. مؤلف این كتاب، یكی از اهالی نیشابور، به نام محمد بن ابی البركات جوهری نیشابوری است. وی از گوهرشناسان سدۀ ششم هجری است که با پادشاهانی همچون سنجر بن ملكشاه سلجوقی (511-588 هـ.ق) محمد بن سام (558-599 هـ.ق)، علاءالدین تكش خوارزمشاهی (568-596 هـ.ق) و ملك موید آیبه (در گذشته به سال 596 هـ.ق) هم‌عصر بوده.
ارزش و اهمیت این اثر جوهری نیشابوری، که در سال 592 ق به رشتۀ نگارش درآمده، در این است که نگارنده همچون پدر خود «جوهری = گوهری» -یعنی اهل فن و زرگر- بوده، از این روی بیشتر آن چه نوشته است دستاورد تجربیات خود اوست. جواهرنامه نظامی، قدیمی‌ترین و نخستین كتاب فارسی‌زبان در زمینه‌ی جواهر و فلزات و ممزوجات (آلیاژ) و تلاویحات (مینا و آنچه رنگ آنها به آتش گردانیده می‌شود) است. نگارنده، از میان منابع كهن به دو كتاب «احجار» اثر ارسطو و «الجماهر» اثر ابوریحان بیرونی توجه خاصی داشته است. اهمیت عمدۀ این اثر در آن است كه مولف و پدر و پسرش، پیشۀ جوهری داشته‌اند. از این رو، او بسیاری از تجربیات و اطلاعات شخصی و مسموعات برگرفته از تجار جواهر و ابتكارات خود را در این اثر به یادگار گذاشته است.
«جواهرنامه نظامی» در چهار «مقاله» تدوین شده است: در کلیات یعنی «کیفیت مرکبات عالم سفلی چون بنات و حیوان و انسان و معدنیات»؛ در جواهری که از جمله حجریات باشد … و شرح معادن و خاصیت و قیمت آنها (یاقوت، زمرد، لعل، فیروزه، مروارید، حجر دهنج و احجار دیگر: جزع، بلور، لاجورد، مرجان، کهربا، پازهر، مغناطیس، رخام، کرکس، توتیا… )؛ «فی شرح الفلزات و خواصها [صهم] و ما بتعلیق بها»؛ «مینا و تلاویحات»… که با چند فهرست سودمند تکمیل می شود.
محمد بن ابی البركات جوهری نیشابوری (در 592 هـ .ق) ، جواهرنامۀ نظامی، به کوشش ایرج افشار با همكاری محمّد رسول دریاگشت، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 446 صفحه، قطع: وزیری، بها با جلد شومیز: 450000 ریال – با جلد سخت: 550000 ریال، چاپ اول 1383، چاپ دوم 1397.