میراث مکتوب – مثنوی انیس العارفین مشهورترین و گزیده‌ترین مثنوی شاه قاسم انوار است که اکنون به انضمام پنج رساله دیگر وی، به نام های «حورائیه»، «مقامات العارفین»، «در بیان علم»، «سؤال و جواب» و «بیان واقعه»، توسط دکتر حسن نصیری جامی در یک مجلد در اختیار خوانندگان قرار گرفته است.
آنچنان که مصحح آورده است، زندگی و احوال شاه قاسم انوار می تواند روایتی روشن از تنازعات نظام خانقاهی عصر تیموریان به شمار آید که متأسفانه در عرصۀ تحقیقات ادب فارسی کمتر بدان توجه شده و به نظر می رسد هنوز ناگفته ها و نکته های بسیاری وجود دارد که از نگاه محققان مغفول مانده است. اکنون بسیاری از اطلاعات ما منحصر است به معدود روایات تاریخی و اشارات تذکره‌های خانقاهی که آنها نیز عموماً مطلوب و مقهور نظام مسلط درباری و خانقاهی عصر ـ نقشبندیه ـ بوده اند و کمتر به اندیشه ها و سوانح زندگی انوار فارغ از سایۀ گرایش ها و تمایلات عصر پرداخته‌اند.
سعی نصیری جامی بر آن بوده است که در مجال مقدمه «دیوان شاه قاسم انوار» به بعضی از نکته‌های قابل تأمل در زندگی و احوال این عارف شاعر اشاره کند، همچنین مقدمه انیس العارفین را با پرهیز از تکرارهای ملال آور به ارزش ها و چشم اندازهای مهم مثنوی انیس العارفین و رساله های پیوست اختصاص دهد.
این مثنوی و رساله های حاضر در سال ۱۳۳۷ به همت دانشمند کوشا، روانشاد سعید نفیسی در مجلد کلیات قاسم انوار نشر یافت. پیدا است که با گذشت این زمان طولانی توجه و تصحیحی جدید با توجه به نسخه های نویافته و مقابله های بایسته و علمی ضروری بوده است.
آنچه در زیر می آید توضیحی کوتاه درباره هر یک از رساله های کوتاه و گرانباری است که هر یک می تواند بیانگر بخشی از منظومه فکری و عرفانی این شاعر عارف به شمار آید:
رساله حورائیه (شرح رباعی حورائیه): این رباعی یکی از مشهورترین و بحث‌انگیزترین رباعیات تاریخ ادب فارسی است. این رباعی به شیخ ابوسعید ابی الخیر نسبت داده شده است. محمد بن منور نیز این رباعی را در کتاب اسرارالتوحید نقل کرده است.
مقامات العارفین: این رساله به نام های فی بیان مقامات السالکین، مقامات السالکین، و صد مقام نیز مشهور است. رساله ای منظوم، کوتاه و موجز، دارای پنجاه و سه بیت بر وزن «فاعلاتن مفاعلن فعلن»، هم وزن با حدیقۀ سنایی و هفت پیکر نظامی و جام جم اوحدی.
رساله بیان علم: رساله مذکور یکی از گرانبارترین رسائل شاه قاسم انوار است که درباره علم معرفه الله، عالی ترین و والاترین مرتبه شناخت در نزد «اهل تحقیق» تصنیف گردیده و به موضوعاتی نظیر عدم، مراتب ظهورات حق، خلقت انسان، تجلی الهی و امانت الهی می پردازد.
رساله سؤال و جواب: مجموعه ای از سؤال ها و جواب های شاه قاسم انوار؛ سؤال هایی مهم و بنیادی در معرفت الهی در این رساله جمع آمده است.
رساله بیان واقعه: ادوارد براون درباره این رساله چنین می نویسد: «… تصور می رود که در آن اشاره به مرگ تیمور شده باشد، و به قدری مبهم و سربسته است که ارتباط آن به یک مصیبت عمومی مشکل به فهم می رسد».
انیس العارفین به انضمام رسائل حوراییه، مقامات العارفین، بیان علم، سؤال و جواب، بیان واقعه؛ شاه قاسم انوار؛ مقدمه، تصحیح و توضیح: دکتر حسن نصیری جامی؛ تهران: انتشارات مولی؛ چاپ اول: ۱۳۹۲؛ قطع وزیری؛ ۱۴۸ صفحه
آنچنان که مصحح آورده است، زندگی و احوال شاه قاسم انوار می تواند روایتی روشن از تنازعات نظام خانقاهی عصر تیموریان به شمار آید که متأسفانه در عرصۀ تحقیقات ادب فارسی کمتر بدان توجه شده و به نظر می رسد هنوز ناگفته ها و نکته های بسیاری وجود دارد که از نگاه محققان مغفول مانده است. اکنون بسیاری از اطلاعات ما منحصر است به معدود روایات تاریخی و اشارات تذکره‌های خانقاهی که آنها نیز عموماً مطلوب و مقهور نظام مسلط درباری و خانقاهی عصر ـ نقشبندیه ـ بوده اند و کمتر به اندیشه ها و سوانح زندگی انوار فارغ از سایۀ گرایش ها و تمایلات عصر پرداخته‌اند.
سعی نصیری جامی بر آن بوده است که در مجال مقدمه «دیوان شاه قاسم انوار» به بعضی از نکته‌های قابل تأمل در زندگی و احوال این عارف شاعر اشاره کند، همچنین مقدمه انیس العارفین را با پرهیز از تکرارهای ملال آور به ارزش ها و چشم اندازهای مهم مثنوی انیس العارفین و رساله های پیوست اختصاص دهد.
این مثنوی و رساله های حاضر در سال ۱۳۳۷ به همت دانشمند کوشا، روانشاد سعید نفیسی در مجلد کلیات قاسم انوار نشر یافت. پیدا است که با گذشت این زمان طولانی توجه و تصحیحی جدید با توجه به نسخه های نویافته و مقابله های بایسته و علمی ضروری بوده است.
آنچه در زیر می آید توضیحی کوتاه درباره هر یک از رساله های کوتاه و گرانباری است که هر یک می تواند بیانگر بخشی از منظومه فکری و عرفانی این شاعر عارف به شمار آید:
رساله حورائیه (شرح رباعی حورائیه): این رباعی یکی از مشهورترین و بحث‌انگیزترین رباعیات تاریخ ادب فارسی است. این رباعی به شیخ ابوسعید ابی الخیر نسبت داده شده است. محمد بن منور نیز این رباعی را در کتاب اسرارالتوحید نقل کرده است.
مقامات العارفین: این رساله به نام های فی بیان مقامات السالکین، مقامات السالکین، و صد مقام نیز مشهور است. رساله ای منظوم، کوتاه و موجز، دارای پنجاه و سه بیت بر وزن «فاعلاتن مفاعلن فعلن»، هم وزن با حدیقۀ سنایی و هفت پیکر نظامی و جام جم اوحدی.
رساله بیان علم: رساله مذکور یکی از گرانبارترین رسائل شاه قاسم انوار است که درباره علم معرفه الله، عالی ترین و والاترین مرتبه شناخت در نزد «اهل تحقیق» تصنیف گردیده و به موضوعاتی نظیر عدم، مراتب ظهورات حق، خلقت انسان، تجلی الهی و امانت الهی می پردازد.
رساله سؤال و جواب: مجموعه ای از سؤال ها و جواب های شاه قاسم انوار؛ سؤال هایی مهم و بنیادی در معرفت الهی در این رساله جمع آمده است.
رساله بیان واقعه: ادوارد براون درباره این رساله چنین می نویسد: «… تصور می رود که در آن اشاره به مرگ تیمور شده باشد، و به قدری مبهم و سربسته است که ارتباط آن به یک مصیبت عمومی مشکل به فهم می رسد».
انیس العارفین به انضمام رسائل حوراییه، مقامات العارفین، بیان علم، سؤال و جواب، بیان واقعه؛ شاه قاسم انوار؛ مقدمه، تصحیح و توضیح: دکتر حسن نصیری جامی؛ تهران: انتشارات مولی؛ چاپ اول: ۱۳۹۲؛ قطع وزیری؛ ۱۴۸ صفحه
معرفی کتاب از زکیه بیات