در ميان نوشته‌هاي اين افراد با آثار گوناگوني روياروي هستيم. براي نمونه از ترجمه‌ها مي‌توان به ترجمة فارسي احياء علوم دين غزّالي به قلم مؤيّدالدّين محمّد خوارزمي؛ از تذكره‌ها مي‌توان به لباب‌الالباب عوفي – نخستين تذكره بازمانده از سرايندگان فارسي – و نيز از مجموعه‌هاي حكايات تاريخي مي‌توان به جوامع‌الحكايات عوفي اشاره كرد كه هركدام از ديدگاه زبان فارسي و فرهنگ ايراني داراي اهميّت بسيار و گاه منحصر بفرد هستند.
در ميان آثار مربوط به اين دوره و منطقه بايد از اثري دربارة تاريخ با نام تاج المآثر ياد كرد كه وجود نسخه‌هاي كهن و متعدد از آن، نشانگر توجّه پيشينيان بدين اثر بوده است.
نگارش تاج المآثر در 602 ق بر دست صدرالدّين حسن نظامي نيشابوري آغاز شده و در آن به رويدادهاي مرتبط با تاريخ پادشاهان غوري از سال 587 تا 614 ق پرداخته شده است. با توجّه به آخرين رويداد مورد اشاره در متن به سال 614 ق روشن است كه نگارش اثر حدود دوازده سال زمان برده است.
البته آنچه موجب مي‌شود تا تاج المآثر در ميان آثار فارسي جايگاهي ارزشمند بيابد نه محتواي تاريخي بلكه ويژگي‌هاي ادبي آن است. البته از ميان همه ويژگي‌هاي ادبيِ اثر نيز عمدتاً ارزشمندي آن به دليل شعرهاي فارسي بسيار فراواني است كه نظامي در جاي‌جاي اثرش گنجانده وگرنه نثر اثر در عين اينكه نثري پخته و استادانه است امّا فاقد عنصر بلاغت با معناي گستردة آن است. اين نكته نيز عمدتاً بدليل آن است كه مؤلّف نتوانسته تناسب هنري لازم را ميان اجزاي اثر ايجاد كند. براي نمونه توصيفات ادبي مبسوط و گسترده‌اي در خلال يادكرد يك رويداد درج شده كه هم بي‌تناسب است و هم طولاني و ملال‌آور. براي نمونه جايي كه بزمي را توصيف مي‌كند، براي هركدام از سازهايي كه احياناً نوازندگان آن بزم مي‌نواختند، چندين سطر از توصيفات ادبي ارائه مي‌كند و اين كار را گاه براي همه سازهايي كه مي‌شناسد با گشاده‌دستي تمام انجام مي‌دهد.
همچنين شعرهاي فارسي و تازي بسيار فراواني در متن درج شده كه حتّي اگر مناسبتي با موضوع داشته باشند، حجمشان باعث بي‌اندامي اثر شده است. گويي مؤلف تاج المآثر به مناسبت هر موضوعي – شادماني، خشم، حسادت، دليري و…- شعرهايي فارسي و تازي از بر داشته و هرجا بدين موضوعات رسيده، همة آن‌ها را يكجا به خواننده ارائه كرده است.
با اين حال بايد گفت كه برخي از نقاط ضعف اين اثر از ديدگاه‌هاي ديگر به مهم‌ترين دلائل اهميّت و ارزشمندي آن بدل شده‌اند. براي نمونه توصيفاتي كه از ابزار و آلات زندگي و… دارد براي برخي از پژوهش‌هاي جامعه‌شناختي سودمند است. در اين ميان البته بايد از شعرهاي فارسي مندرج در متن بصورت ويژه ياد كنيم. با توجّه به تاريخ نگارش تاج‌المآثر مي‌توان گفت كه شعرهاي مندرج در اين متن مربوط به پيش از سده ششم هجري است و چون از سروده‌ها و دواوين بسياري از سرايندگان آن ادوار نسخة كهن در دست نيست، درج اين شعرها در تاج‌المآثر براي ما ارزش ويژه يافته است. بويژه كه خوشبختانه از تاج المآثر نسخه‌هاي كهني از سده هفتم و هشتم در دست است.
پيش از اين، تصحيحي از تاج المآثر به كوشش پروفسور سيّد امير حسن عابدي توسط مركز تحقيقات فارسي رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در دهلي نو منتشر شده بود (1387 خ / 2008 م) كه جز برخي موارد انگشت‌شمار، همه شعرهاي فارسي و تازي از آن حذف شده و فقط حاوي بخش‌هاي منثور اثر بود. علاوه بر اين مشكل بنياني – يعني ابتر چاپ كردن يك اثر كه از ديدگاه اصول تصحيح كاملاً غيرمنطقي مي‌نمايد – اين چاپ از ديدگاه درستي ضبط‌ها هم چندانكه بايد موفّق نبود.
اخيراً چاپ ديگري از اين اثر به كوشش دكتر مهدي فاموري و دكتر عليرضا شادآرام منتشر شده كه از ديدگاه‌هاي گوناگون بر چاپ پيشين برتري دارد و مي‌توان گفت كه تنها چاپ انتقادي اين متن تاكنون به شمار مي‌آيد. مصحّحان براي اين تصحيح از چهار نسخه بهره برده‌اند كه همگي از نسخه‌هاي خوب اثر به شمار مي‌آيند.
درست خواندن و ضبط كردن متن و همچنين كاربرد نشانه‌هاي ويرايشي بجا و به اندازه، از ويژگي‌هاي اين تصحيح است كه خواننده را در رويارويي با چنين متني ياري مي‌رساند. به دست دادن دو نماية شعرهاي فارسي و شعرهاي تازي كه بسيار گسترده و مبسوط هستند، در كنار ديگر نمايه‌ها موجب مي‌شود تا جستجوي سروده‌ها در اين متن امكانپذير باشد.
در مجالي كه براي بررسي اين تصحيح داشتيم، ايراد عمده‌اي در آن به چشم نيامد چنانكه مي‌توان گفت مصحّحان توانسته‌اند از عهدة تصحيح اين متن دشوار برآيند. البته ملاحظاتي درباره آن هست كه به خواست خداوند در معرّفي مكتوب اين چاپ بدان خواهيم پرداخت.
مشخّصات چاپ تازه براي كساني كه مايل به بررسي بيشتر اثر هستند در زير درج مي‌شود:
تاج المآثر، نگارش صدرالدّين حسن نظامي نيشابوري، به كوشش دكتر مهدي فاموري و دكتر عليرضا شادآرام، ياسوج، دانشگاه آزاد اسلامي واحد ياسوج، 1391 خ.
معرفی کتاب از علی صفری آق قلعه