میراث مکتوب- بر اساس تصویب شورای انقلاب فرهنگی از سال ۱۳۹۶ در تقویم رسمی ۲۱ اسفند روز بزرگداشت حکیم نظامی گنجوی گرامی داشته می‌شود. با مرور کتاب «احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار نظامی گنجوی» تالیف برات زنجانی، منتشرشده در موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، نگاهی داشتیم به زندگی و آثار حکیم نظامی.
نامش الیاس است، کنیه نظامی را ابومحمد نوشته‌اند و لقب او را بعضی نظم‌الدین و برخی جمال‌الدین ذکر کرده‌اند. تخلصش نظامی است و مکرر از آن یاد کرده است.
بعضی شهرت نظامی را «مطرزی» نوشته‌اند. نام پدر نظامی یوسف و نام جدش زکی بود. بعضی (زکی موید) را به اضافه بنوت (زکیبن موید) دانسته‌اند، و بنابراین موید را نام پدر جد نظامی ثبت کرده‌اند. نام مادر نظامی رئیسه و از قوم کرد بوده است.
تذکره‌نویسان و محققان سال ولادت نظامی را مختلف نوشته‌اند. اما دلیلی که دانستن تاریخ تولد او را می‌گوید مطلبی است که در «اقبالنامه» (قسمت دوم اسکندرنامه) آمده است و آن وقوع زلزله شدیدی است که در گنجه اتفاق افتاده و تلفات و خرابی سنگین به بار آورده است. بیان و لحن سخن نظامی در این واقعه مانند بیان کسی است که زلزله را به‌چشم دیده است. به این دلیل نظامی سال‌ها پیش از ۵۳۴ هجری (سال وقوع زلزله) به دنیا آمده و در سال ۵۳۴ هجری زلزله را مشاهده کرده و روز واقعه (شب شنبه) را نیز یاد داشته است. با توجه به مستندات دیگر و عقیده میرعباس میرباقرزاده که سال تولد نظامی را ۵۲۰ هجری دانسته و به حقیقت نزدیک است. نظامی در زلزله گنجه (۵۳۴)، ۱۲ سال داشته است. با در نظر گرفتن مصرعی در «مخزن الاسرار» حداقل سن او را ۳۵ سال یعنی حداقل سنی که می‌تواند با مفهوم «منتظر نقد چهل سالگی» سازگار باشد بدانیم ولادت او در سال ۵۲۶ است.
نظامی از اهالی تفرش قم است پدرش یوسف در ایام جوانی از ایران (تفرش) کوچ کرده در گنجه رحل اقامت انداخته و در آنجا متاهل شده است. نظامی در تاریخ ۵۲۰ هجری در گنجه تولد و نشوونما یافته و در همان‌جا تحصیل کرد در افکار عالیه شاعری به مقامی رسید که احدی از شعرای بزرگ آن عصر بدان مقام نایل نشده و به اندازه‌ای معروف و مشهور شد که یکی از ارکان اربعه ادب به‌شمار آمد (فردوسی، نظامی، سعدی و انوری).
آثار حکیم نظامی
پنج منظومه مثنوی نظامی به نام «پنج گنج» یا «خمسه» معروف است. خود نظامی مثنوی‌های سروده را گنج نامیده است. در «شرفنامه» نیز آثار خود را «گنج‌ها» نامیده و ترتیب سرودن آن‌ها را بیان کرده است. «مخزن الاسرار» شامل ۲۲۸۸ بیت است. نظامی در این کتاب که معرف جنبه عرفانی و اخلاقی شاعر است شخصیت خود را نشان داده است. مبنای این کتاب بر رازهایی است که همین رازها جنبه عرفانی بدان داه است. توجه نظامی در این منظومه به «دل» است که همه عارفان آن را مجلای حقیقت دانند. «خسرو و شیرین» بیش از ۶۵۰۰ بیت است. «لیلی و مجنون» شامل ۴ هزار و صدوسی بیت است. «هفت پیکر» نام‌های دیگری از قبیل «بهرام‌نامه»، «هفت گنبد» بدان داده‌اند. این منظومه بیش از ۵ هزار بیت دارد. منظومه‌ای که از داستان بهرام پنجم ساسانی معروف به بهرام گور (۴۲۰-۴۳۸م) سخن می‌راند. «اسکندرنامه» این منظومه شامل دو بخش است. «شرفنامه» قریب ۶۸۰۰ بیت، «اقبالنامه» یا «خردنامه» قریب ۳۷۰۰ بیت و جمعا در حدود ۱۰۵۰۰ بیت دارد. «اقبالنامه» در حقیقت دنباله کتاب «شرفنامه» است.
نظامی دیوانی شامل قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات داشته که قسمتی از آن میان رفته و اشعار دیگر شاعران که نظامی یا نظام تخلص داشته‌اند: مانند نظامی تبریزی، نظام استرآبادی و نظامی‌های عصر صفوی با اشعار او خلط شده است.
اشعار نظامی از تعریف و تمجیدهای تملقی و چاپلوسی عاری است و هیچ‌گاه به طمع جیفه دنیوی خود را آلوده نشاخته و مانند اغلب شعرا عمر خود را به مدیحه‌سرایی سلاطین و اغنیا صرف نکرده است. شیخ نظامی به‌واسطه علو طبع به سلاطین، امرا و متمولین اعتنایی نداشته تمام اوقات را در خانقاه خود که در کنار شهر واقع بود به سر برده است.
نسخه‌های خطی دیوان منسوب به نظامی در کتابخانه منچستر، اکسفورد، کلکته و رامپور موجود است.
بی‌سبب نیست که نظامی را «حکیم نظامی» یاد کرده‌اند، او در علوم زمان خود مطالعه داشته و از هر چمن گلی چیده و گلزاری آفریده است. نهفته‌های علوم و دقایق نجوم را خوانده و خداشناسی را بالاتر از همه دانسته است. علاوه‌بر بر زبان عربی و فارسی به زبان‌های دیگر نیز آشنایی داشته و تاریخ یهودی و نصرانی و پهلوی را خوانده و در نظم «اسکندرنامه» از آن‌ها سود جسته است.
نظامی به دانش پزشکی علاقه زیاد داشت، برای فرزندش (محمد) دو علم را تعریف کرده به او توصیه می‌کند پزشک باشد و یا فقیه و اگر بتواند هر دو دانش (طب و فقه) را کسب کند بهتر خواهد بود و او را از شاعری منع می‌کند. به سبب همین علاقه است که متون پزشکی عصر خود را دیده و در منظومه‌هایش از داروها و امراض تصویرها ساخته است.
شیخ نظامی در تمام مدت زندگی از شهر گنجه خارج نشده و عمر خود را به مطالعه کتب و انشا منظومه‌ها و ترکیب و تدوین آن‌ها صرف کرد. در تاریخ وفات این شاعر بی‌نظیر نیز اختلاف نظر بسیار است. با رجوع به «اقبالنامه» نظامی تا سال ۶۰۲ در قید حیات بوده و در گذشت او بعد از سال ۶۰۲ و احتمالا در سال ۶۰۳ هجری یعنی در ۸۱ سالگی اتفاق افتاده است. او در قصیده‌ای از پیری شکایت کرده و بارها از خمیدگی قد سخن گفته است.
مدفن نظامی در شهر گنجه است و او آرامگاهی داشته که زیارتگاه و تا مدتی پس از الحاق گنجه به روسیه برقرار بوده است. در حدود سال ۱۳۰۴ قمری اهالی گنجه درصدد برآمدند که بقایای جسد نظامی را از محل اصلی خود به شهر گنجه انتقال داده، در آنجا گنبد و رواقی عالی برای او بنا کنند. شیخ نظامی از بزرگ‌ترین شعرای ایران و افتخار آذربایجان است. گنجه مخفف گن‌چای است (رودخانه پهن) شهر گنجه قدیم تا قرن ۱۱ میلادی آباد بوده است. شهر گنجه کنونی را شاه‌عباس صفوی در تاریخ ۱۰۱۵ بنا کرده است.
منبع: هنرآنلاین