ميراث مكتوب- دكتر ايراني در شصت و نهمين نشست مركز پژوهشي ميراث مكتوب با عنوان « نقد و بررسي كتاب مفاتيح الاسرار و مصابيح الابرار (تفسير شهرستاني)» گفت: در مطالعه اجمالي كه روي تفسير شهرستاني كردم، ديدم كه شهرستاني، در واقع ملل النهلي هست كه گويي امتناع و گرايش خاصي به مذهبي ندارد.
مدير عامل مركز پژوهشي ميراث مكتوب، در ابتداي اين نشست كه روز دوشنبه 2 دي ماه 87 در اين مركز برگزار شد، افزود: تفسير شهرستاني يكي از آثاري بود كه ما در مركز، چندان به مهم بودن آن توجهي نداشتيم، اما بعد از اينكه اين اثر به صورت عكسي در مركز انتشار نسخ خطي بنياد دايرة المعارف اسلامي، منتشر واهميت مطالب و مقالات آن، كم، كم روشن شد، به همت استاد گرانقدر دكتر آذر شب بخشي از اين تفسير به عنوان پايان نامه دكتري تحقيق و تصحيح شد و از سوي مركز منتشر گرديد. به هر حال چندان فكر نمي كرديم كه اين تفسير با اين همه اشكال و خطا و خبط هايي كه در كتابت آن شده، بتواند به عنوان يك اثر گران قدر و يك اثر كم غلط منتشر بشود و چون تنها نسخه منحصر به فرد تفسير شهرستاني و سوره حمد و سوره بقره، در كتابخانة مجلس شوراي اسلامي وجود دارد و تلاش براي پيدا كردن نسخ ديگر هم به نتيجه اي نرسيد، طبيعتاَ با چاپ اين گونه آثار، انسان خودش را خيلي در معرض خطر قرار مي دهد، زيرا خبط ها، سهو ها و مشكلاتي را در چاپ خودش ايجاد خواهد كرد. به هر صورت اهميت اثر باعث شد كه اين كار چاپ و منتشر بشود و از زماني هم كه منتشر شد، باز تاب هاي خيلي خوبي داشت.
وي ادامه داد: كساني كه در زمان و دوره شيخ طوسي بودند از مفسران اشعري و معتزلي و ابوعلي جبايي و رماني حاكم جوشني و ابو مسلم اصفهاني و ديگران، هر كدام خواستند ديدگاه هاي كلامي خود را براي حقانيت مكتب و مذهب خودشان، بر معاني آيات قرآن اثبات كنند. حتي در مواردي آيه چندان دلالت بر مسائل كلامي نداشت، ولي من اين را يك چيز طبيعي مي دانم، يعني نقش شرايط فرهنگي، فكري، اجتماعي و سياسي، در تعيين جهت و ديدگاه مفسر و كسي كه به سفارش آن جامعه، مردم و آن موقعيت مي نويسد. مورخين به سفارش شاهان اين كتاب ها را نوشتند و ما بيشتر تاريخ شاهان را داريم و تاريخ مردم را تقريباَ نداريم. يكي، دو تا جامعه شناسي ابن خلدون را داريم، ولي كسي را نداريم كه تاريخ مردم را بنويسد، چون چنين سفارش بوده و بايد شرايط را رعايت مي كرده كه مورد توجه قرار بگيرد.
دكتر ايراني همچنين گفت: من در مطالعه اجمالي كه روي تفسير شهرستاني كردم، ديدم كه شهرستاني، در واقع ملل النهلي هست كه گويي امتناع و گرايش خاصي به مذهبي ندارد و اين نكته خيلي جالب است كه ما وقتي شخصيت هاي علمي را بررسي مي كنيم، بايد ببينيم كه اولين كتاب را كي نوشته، در چه سني بوده و آخرين كتاب را در چه سن و سالي، نوشته است. انسان در طول زندگيش، افكار، عقايد و ديدگاه هاش متفاوت مي شود، كسي كه جوان است، هيجاناتي دارد و يك شور و شوقي دارد و به نظرم رسيد كه شهرستاني، وقتي مصالحه الفلاسفه را عليه ابن سينا و در جواب او مي نويسد، در سن جواني بوده و به هر حال اوج غرور و بزرگي وسني بوده كه مي خواسته در مقابل ابن سينا خود نمايي كند و بعد در ميان سالي، ملل نهل را مي نويسد كه واقعاَ نشان مي دهد، يك اشعري لست، ولي علاقه مند به شيعه. محب شيعه است، اما نكاتي هم دارد كه با شيعه بودنش، جور در نمي آيد. بعضي ها اين جور آدم ها را، سُني متشيع مي گويند. مرحوم دانش پژوه، سُني دوازده امامي ذكر مي كرد، اخيراَ آقاي جعفريان كشف كرده كه ابو طاهر قومي كه با ملا محسن فيضي كاشاني هم كشا كشي داشت، او هم سُني دوازده امام را براي اولين بار ذكر كرده كه مرحوم دانش پژوه از ايشان گويا گرفته است.
وي ادامه داد: در تعيين اينكه، اينها چه مذهبي داشتند، در دوراني كه تشيع، غالباَ در خفا و در تقيه بوده، چون حاكميت با اهل سنت بوده، طبيعتاَ طرز فكر شيعه محكوم و مخفي بوده و در كنار وحاشيه قرار داشته است. فكر مي كنم با چاپ تفسير شهرستاني، نظر بقيه درمورد آن تغيير مي كند، يعني نشان مي دهد كه تعلقات ايشان نسبت به شيعه و اهل بيت و نسبت به امام علي (ع) و امام صادق (ع) خيلي زياد بوده است. انشاء الله وقتي مي خواهيم، آثار بزرگان را بررسي كنيم، سلسله آثار آنان را از اول تا آخر كنار هم بچينيم تا بتوانيم ببينيم كه سير تحول روحي و فكري اين شخصيت تا چه اندازه اي بوده است.