به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و پنجاه و ششمین نشست از سلسله نشست‌های متن پژوهی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب که به رونمایی و معرفی کتاب حیات الانسان (ترجمۀ حیاه الحیوان) اختصاص داشت با همکاری وبینار بهشتی در ساعت ۱۶ تا ۱۸ روز چهارشنبه ۱۷ شهریور‌ماه ۱۴۰۰ برگزار شد.
در این نشست، محمد روشن، پژوهشگر و مصحح اثر، مرضیه کاظمی، عضو هیئت علمی بنیاد دائره المعارف اسلامی، یونس کرامتی، استادیار پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران، و فاطمه مهری، استادیار دانشگاه شهید بهشتی، به ایراد سخنرانی پرداختند. مدیریت این نشست را یونس کرامتی عهده‌دار بود.
حیات الانسان (ترجمۀ حیاه الحیوان) نوشتۀ کمال‌الدین محمد بن موسی دَمیری (۷۴۲-۸۰۸ ه. ق) ترجمۀ محمدشاه بن مبارک قزوینی با تصحیح و تحشیۀ محمد روشن از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در دو جلد منتشر شده است. این اثر سیصد و شصت و دومین عنوان از سلسله آثار انتشار یافته در مؤسسۀ میراث مکتوب و بیست و هفتمین اثر در موضوع علوم و فنون این مؤسسه میباشد.
مرضیه کاظمی، عضو هیئت علمی بنیاد دائره المعارف اسلامی:
اصل اثر با نام حیاه الحیوان نوشتهٔ محمد بن موسی کمال‌الدین دَمیری، ادیب، فقیه و محدث مصری سدهٔ هشتم هجری است. دمیری این اثر را در سه نسخهٔ کوتاه، میانه و بلند نگاشته و به نظر می‌رسد که تفاوت نسخهٔ بلند با نسخه‌های دیگر در افزودن بخش‌های تاریخی و تعبیر خواب است.
این اثر بیش از اینکه جنبهٔ جانورشناسی داشته باشد جنبهٔ فرهنگی، تاریخی و ادبی دارد به طوری که می‌شود آن را به نوعی فرهنگنامهٔ جانوران یا جانورنامه دانست. اطلاعاتی که در این اثر قرار می‌گیرد ذیلِ چند عنوان قابل تفکیک است.
دمیری نام جانوران را با توجه به حروف الفبا مرتب کرده و در بخش اول با بسط واژگانی شروع می‌کند. نام‌های هر جانور را برمی‌شمارد، صورت‌های فرد و جمع و مذکر و مؤنث نام جانور را گفته و بعد کنیه‌ها و القاب آن را مطرح می‌کند. بخش دوم بیشتر جنبهٔ جانورشناسی دارد اما با مقایسه با بخش‌های دیگر در اغلب موارد کم‌حجم‌تر است و به انواع و زیستگا‌ها و گاهاً برخی ویژگی‌های ظاهری یا رفتاری جانوران می‌پردازد. دَمیری در بخش سوم به آیات و احادیث و روایاتِ مربوط به هر جانور پرداخته که گاهاً با مطالب تاریخی آمیخته است. در بخش چهارم احکام فقهی را آورده است؛ در بخش پنجم امثال را آورده که این بخش هم با مطالب تاریخی آمیخته است؛ در بخش ششم خواص هر جانور را ذکر کرده و در بخش هفتم تعبیر خواب را لحاظ می‌کند.
ترجمه‌های فارسی متعددی از این اثر در دسترس است که یکی از آنها ترجمهٔ قزوینی است. وی پزشکِ دربارِ سه تن از سلاطین عثمانی در سنهٔ دهم هجری بوده است. قزوینی مدعی است که از بین نسخه‌های مختلف حیاه الحیوان نسخهٔ متوسط را برای ترجمه برگزیده و بر آن خواص جانوران را هم اضافه کرده است. نکتهٔ بعدی اینکه خوانش نام مؤلف که به صورت محمدشاه آمده است نادرست است. در مقدمه اشاره شده است که برای دقت در تصحیح در مواردی از اصل عربی استفاده شده که متأسفانه تصریح نشده از اصل کدام عربی یا کدام روایت یا نسخه و اگر چاپ شده از کدام چاپ بهره برده شده است. که شایسته بود در مقدمه در این مورد اطلاعات کافی به مخاطب داده می‌شده است. نکتهٔ بعدی اینکه در صفحه ۳۸ و ۳۹ مقدمه دربارهٔ نسخهٔ سپهسالار که مطرح شده نسخهٔ بدل است نیاز به روشنگری بیشتر دارد. نکتهٔ بعدی هم مربوط به نسخه بدل‌ها است که در مقدمه هیچ اشاره‌ای به نسخهٔ مجلس نشده است. اشاره شده که نسخهٔ مبنای تصحیح مصور است که لازم میباشد چند نمونه از آنها در مقدمه می‌آمده است. مورد آخر قیاس شکلی و قالبی انتشار کتاب منافع‌الحیوان عراقی با همین کتاب است که با توجه به اینکه این کتاب منافع‌الحیوان عراقی هم تک نسخه است، در اینجا قالب شکل طوری است که نسخهٔ مبنا به‌صورت فاکسیمیله در کنار متن چاپی در اختیار مخاطب قرار می‌گیرد که مخاطب در موارد ابهام‌دار می‌تواند به اصل نسخه مراجعه کند.
یونس کرامتی، استادیار پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران:
محتوایی که در یک مقدمهٔ تصحیح تاریخ علمی باید رعایت بشود چیست؟
فاطمه مهری، استادیار دانشگاه شهید بهشتی:
دربارهٔ ساختار مقدمه در آثار تصحیحی در حوزهٔ تاریخ علم باید گفت به غیر شناساندنِ عمومی اثرِ، مؤلف، آثار دیگر مؤلف، استادان مؤلف و … به طور خاص در کارهایی مثل حیات الانسان که ترجمهٔ کهنی است از متن دیگر، فکر می‌کنم چند ملاحظهٔ افزوده لازم است. توضیح دادن روش کار به دقت و نه فقط با استفاده از اصطلاحات عمومی که در حوزهٔ تصحیح متن غالباً به کار گرفته می‌شود و نشان‌دهندهٔ روش‌های کلی متن است مثل اینکه ما این تصحیح را براساس نسخهٔ اساس انجام دادیم یا روش‌های دیگر تصحیح به غیر از اشاره به همچین مسائلی من فکر می‌کنم با توجه به اینکه برای متخصصان این کار جزئیات کار بسیار اهمیت دارد، توضیح جزئیات تصمیمات گرفته شدهٔ مصحح برای فراهم آوردن متن بسیار می‌تواند کمک بکند.
نکتهٔ بعدی که مرتبط با همین کتاب است که مصحح می‌توانست بیشتر راجع به آن توضیح دهد یکی نسبت متن ترجمه شده با متن اصلی و دیگری تفاوت این ترجمه با ترجمه‌های دیگر است که چیز زیادی در مقدمه دیده نمی‌شود. نکتهٔ بعدی دربارهٔ عبارت «نسخه بدل‌ها» است که استفاده از نسخه بدل به اشتباه در کتاب رفته زیرا اینها ترجمهٔ دیگر و به دست شخص دیگری است و ارتباطی با نسخه بدل ندارد.
کار تخصصی در متن بسیار مهم است. متن عربی با نام‌های حیوانات جزوِ مواردی است که حتی عربی‌دان‌های خبره هم در خیلی موارد دچار ندانستن می‌شوند که رعایت در ضبط صحیح آنها نیاز به کوشش چندبرابر دارد. مورد بعدی مسألهٔ حرکت‌گذاری و تلفظ کلمات است که دمیری آورده است و قزوینی که به انواع تلفظ‌های یک کلمه هم اشاره کرده‌اند. اما در مجموع یک نامنظمی در متن دیده می‌شود که بعضی‌ها این نکته رعایت شده و بعضی جاها رعایت نشده است که باعث شده حرکت‌گذاری چند دست بشود. برای همین در روش تصحیح باید به نکته اشاره می‌شد که این حرکت‌گذاری از طرف کیست تا میزان دخل تصرف‌ها مشخص شود. همچنین در مورد نام اشخاص این مورد قابل ذکر است.
نام اشخاص اهل حدیث تاریخ و … برای حوزه‌های مختلف هستند. خیلی وقتها از طریق کاتبان به اشتباه کتابت کرده است.
یونس کرامتی، استادیار پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران:
من گمان می‌کنم یکی از چیزهایی که در کار تصحیح این اثر مغفول مانده بهره بردن از متن موازی است.
محمد روشن، پژوهشگر و مصحح اثر:
به نام خداوند جان و خرد / کز این برتر اندیشه بر نگذرد
با سلام و احترام به آستان استادان گرامی ارجمند.
حیات الانسان کتابی که در پیش روی خواننده دانشور است ترجمه‌ای از حیات الحیوان کمال‌الدین محمد ابن موسی الدمیری متوفی ۸۰۸ هجری قمری است که در نیمهٔ نخست سدهٔ دهم توسط محمدبن مبارک قزوینی، معروف به حکیم به زبان فارسی ترجمه و به حیات الانسان موسوم شده است.
قزوینی در مقدمه اشاره کرده که از سه تحریر موجود حیاه الحیوان یعنی تحریر بلند و تحریر کوتاه و تحریر متوسط، تحریر متوسط را برای ترجمه برگزیده است؛ ضمناً در جای دیگری از مقدمه اشاره کرده که چون حیاه الحیوان از ذکر برخی خواص و مضار پزشکی جانوران خالیست، قزوینی این موارد را به کتاب درافزوده است، چون قزوینی پزشک بوده است این افزوده‌ها را با توجه به پیشه و تخصص خود به متن درافزوده است. بنابراین کتابِ حاضر ترجمه‌ای از تحریر متوسط حیاه الحیوان با افزوده‌های پزشکی از حکیم قزوینی است. قزوینی تاریخ ترجمه کتاب خود را در کتاب یاد نکرده است اما چون دیباچهٔ آن را به نام پادشاه عثمانی سلیمان بن سلیم، روزگار حکومت او سالهای ۹۲۶ تیر ۹۷۴ هجری قمری آغاز کرده است و از آنجا که نسخهٔ مورد استفادهٔ ما در این تصحیح مورخ ۹۳۳ هجری قمری است، بنابراین تاریخِ ترجمهٔ کتاب میان سالهای ۹۲۶ تا ۹۳۳ هجری قمری بوده است در دنبالهٔ این مقدمه نخست دربارهٔ کمال‌الدین محمد ابن موسی الدمیری صاحب و نگارنده حیاه الحیوان مطالبی آگاهی‌بخش را درج می‌کنیم و سپس از آن مطالبی را که از منابع و مراجع دربارهٔ زندگانی و آثار قزوینی به دست می‌آید به خوانندهٔ خواستار ارائه خواهیم کرد.
دمیری و حیاه الحیوان. کمال‌الدین محمد ابن موسی الدمیری زادهٔ ۷۴۲ وفات ۸۰۸ هجری قمری، ادیب، محدث، فقیه شافعی و نویسندهٔ کتاب پُرآوازهٔ حیاه الحیوان و آثار دیگری همچون از الدیباچه فی شرح سنن ابن ماجه. شرح حیاه الحیوان مهم‌ترین اثر دمیری است. وی این اثر را در ماه رجب سال ۷۷۳ هجری قمری نگاشته است و آن را در سه نسخهٔ صغری و نسخه وسطا و نسخه کبری نوشته است. نسخه کبری حیاه الحیوان نگاشته است و آن را در سه نسخهٔ صغری و نسخهٔ وسطا و نسخهٔ کبری نوشته است. نسخهٔ کبری حیاه الحیوان دربرگیرندهٔ مباحث تاریخی و تعبیر خواب است و بارها در دمشق و ایران و استانبول به چاپ رسیده است. از این مقدمات درمی‌یابیم که نام پدیدآورنده در مقدمهٔ حیات الانسان به صورت محمد بن مبارک حکیمِ قزوینی ثبت شده است و همین شکل هم درست است هرچند او در بیشتر کتاب‌هایش نام پدر را مقدم بر نام خویش آورده و به صورت‌هایی چون ابن‌المبارک محمد القزوینی المشتهر بالحکیم و ابن‌مبارک محمد المشتهر به حکیم القزوینی و ابن المبارک محمد الحکیم آورده است. می‌بینیم که او خود را مشهور به حکیم یا حکیم قزوینی خوانده است. خواستارانِ آگاهی‌های بیشتر به متن کاملِ حیات الحیوان ترجمهٔ حیاه الحیوان در دو مجلد نشر مؤسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب بنگرید.
یونس کرامتی، استادیار پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران:
نکتهٔ قابل توجه دیگر فارسی‌نگاری در دربار عثمانی است.
اکبر ایرانی، مدیر مؤسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب:
فارسی‌نگاری در دربار عثمانی مورد توجه ما است.
