میراث مکتوب- کهنترین نسخۀ صحیفۀ سجّادیۀ کامله، کتابت 416 هجری که به شمارۀ 12405 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، به صورت نسخه‌برگردان (فاکسیمیله) با مشارکت بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی با مقدمۀ استاد احمد مهدوی دامغانی و سیدمحمدحسین حکیم از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد.
استاد مهدوی دامغانی که سال‌هاست ساکن «فیلادلفیا» هستند و تاکنون چندین مقدمه بر نسخه‌های نفیس چاپ این مؤسسه نوشته‌اند، در صفحات نخستین این چاپ چنین مرقوم فرمودهاند: «… اگر بدانید من بندۀ حقیر که قریب نودوپنج سال از عمرم گذشته است، با چه ضعف و زحمت و صرفاً برای ادای وظیفۀ نوکری و خدمتگزاری به حضرت ختمی‌مرتبت و اهل‌بیت و عترت طاهره – سلام‌الله علیهم‌اجمعین- این صفحات را نوشته‌ام و این ادعیۀ صحیفۀ مبارکۀ مندرجه در این مخطوطه را با متن چاپی آن مقابله کرده‌ام؟»
این نسخۀ خطی (102 برگی) مشتمل است بر چند بخش و رساله: بخش اول «کتابٌ فی قوارع القرآن» تألیف ابی‌عمرو محمد بن یحیی است. رسالۀ دوم این مجموعه که از ورق 39 آغاز و تا 78 به اتمام می‌رسد، شامل سی‌و‌چهار دعا از ادعیۀ صحیفۀ کاملۀ سجادیه(ع) است و بر روی ورق اول این رساله نوشته: «کتابٌ فی‌الدعوات من قِبل علیّ‌بن الحسین جدّ جعفر‌بن محمد الصادق ابی‌علی رحمة‌الله علیه و یسمّی کتاب الکامل لحُسن مافیه من‌الدعوات و الأصل لأبی‌علی الحسن‌بن ابراهیم الزّامی الهیصمی…».
استاد دامغانی می‌افزاید: «…الزّامی (معرَّب جامی به گفته سمعانی) اهل خراسان بوده و او این توفیق را داشته که از طریق رجال خود این ادعیه را از عمیر بن متوکل روایت کند». در ورق 70 این نسخه، دعائی است با عنوان «و من دعائه فی الشکوی» که در هیچ‌یک از نسخه‌های چاپی به جز چاپ مرحوم مدیر‌شانه‌چی در سال 1371 (در مشهد) و سید احمد فهری (در دمشق) که صحیفه را براساس این نسخه چاپ حروفی کرده‌اند، وجود ندارد. مقدمۀ این دعا با «قال عمیر بن المتوکل» آغاز می‌شود و با «و الصحیفة هی بتمامها بحمدالله» پایان می‌پذیرد.
به نظر دامغانی، اختلاف در ضبط بعضی کلمات در ادعیه میان این سی‌و‌چهار دعای مخطوطه با صحیفه‌های چاپی موجود بسیار است و گاه ضبط مخطوطه مرجّح است. به گفته ایشان، شکی نیست که این کلمات هدایت دلالات، انشاء منشی صحیفه و دعای ابی‌حمزه، یعنی حضرت امام علی‌بن الحسین-صلواة الله علیه و علی آبائه- است و چه شده که در صحیفه‌های چاپی نیست؟ خدا می‌داند.
سومین بخش از این نسخۀ خطی (ورق 78 تا80) مناجات مفصلی از حضرت سجاد است که اثری از آن در هیچ منبعی مگر بحارالانوار مرحوم مجلسی نیست که عکس پنج صفحه از بحارالانوار عیناً در مقدمه این چاپ درج شده است که مجلسی آن را از ابن‌کثیر و ابن‌عساکر نقل کرده و استاد دامغانی می‌فرمایند بنده نمی‌توانم اظهار نظری دربارۀ صحت انتساب این مناجات به آن حضرت بکنم.
چهارمین بخش این نسخه، مقدمۀ کوتاه شدۀ صحیفه است. بخش پنجم رساله‌ای است منحصر‌به‌فرد دربارۀ مذکر و مؤنث در کلمات عربی که هیچ اثری از مؤلف آن در جای دیگر یافت نشده و استاد دامغانی توصیه به تصحیح و نشر آن توسط میراث مکتوب فرمودهاند. بخش ششم این مجموعه، رساله‌ای است با عنوان «رسالة فی شهر رجب» که به خط کاتب دیگری غیر از «الزّامی» است.
مقدمۀ دوم این اثر را محمدحسین حکیم نسخه‌پژوه، فهرست‌نویس و پژوهشگر صحیفۀ به خط کفعمی نوشته است. عنوان نوشتۀ حکیم «صحیفۀ سجادیۀ کامله در خراسان تا قرن نهم هجری» است. او می‌نویسد: «وقتی مسعود سعد سلمان (درگذشتۀ 515ق) شاعر برجستۀ عصر غزنویان برای یکی از ممدوحانش دعای نیک‌مردان در صحیفۀ کامله را می‌کند:
ای سؤال آزمندان بر صحیفۀ جود تو / چون دعای نیک‌مردان در صحیفۀ کامله
پیداست صحیفه در خراسان شهرت داشته».
حکیم می‌نویسد: «ارتباط میان صحیفه و خراسان از نخستین راوی آن آغاز می‌شود، متوکل بن هارون از اهالی بلخ است که بعد از شهادت زید بن علی از فرزندش یحیی کرد، رهسپار خراسان شد و علیه امویان شورش کرد، نسخۀ صحیفه به خط پدرش را از زید گرفت. متوکل هم این صحیفه را برای فرزندش عمیر نقل کرد». سپس حکیم شش راوی را معرفی می‌کند که در اسانید، نام آنها آمده و منشأ اعتبار و رواج این صحیفه شده‌اند. ماجرای کشف این نسخه هم شنیدنی است که در سال 1348 خورشیدی در جریان تعمیر قسمتی از دیوارهای بالا سر حرم، در قسمت فوقانی تعداد زیادی نسخه از جمله این نسخه کشف می‌شود که عمدتاً مربوط به قرن پنجم و ششم هجری است، از آن جمله دیوان خازن مورخ 481 است که میراث مکتوب در سال 1394 با مقدمه و تصحیح استادمهدوی دامغانی آن را منتشر کرد.
حکیم با توجه به قرائن و شواهد در نسخه مدعی است این نسخه کهنترین میراث کرامیه است، چون عمدۀ کاتبان و راویان و مقریان و استادان و شاگردان آن کرّامی هستند و به مدارس کرامیّه نیشابور تعلق داشته‌اند. حکیم در مقدمۀ خود می‌نویسد: «اما با توجه به شهرت ستیزه‌جویی کرامیان با شیعیان، چرا چنین نسخه‌ای مورد توجه آنها بوده را باید در تعدیل آنها در عقایدشان و نیز در ارادتشان نسبت به اهل‌بیت دانست و حساب خصومت بعضی از آنها را با شیعیان زمانشان جدا کرد».
نسخۀ کاملۀ صحیفه با نودوپنج صفحه مقدمه و 81 صفحه متن عکسی نسخه با ورق زرد و 24 صفحه انگلیسی در معرفی این نسخه، با بهای 120 هزار تومان با جلد سخت و طرحی زیبا با مشارکت بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی به زیور طبع آراسته شده و انتشار این نسخه که قدیمی‌ترین نسخه موجود صحیفه در جهان است، گام ارزشمندی است برای معرفی و تحقیق هر چه بهتر مواریث شیعی و میراث مکتوب چاپ این اثر ارزشمند و بی‌نظیر را افتخاری بزرگ برای خود می‌داند.
علاقه‌مندان برای تهیه این نسخه می‌توانند با بخش فروش مؤسسه با شمارۀ 66490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی