میراث مکتوب – میان شاعران عهد صفوی، ثنایی مشهدی یکی از شاعران صاحب ذوقی است که احساسات درونی و به‌خصوص نکته‌سنجی و مضمون‌پردازی‌های دقیق خویش را در قالب شعر به تصویر کشیده است و سبب شده تا او را به همراه برخی دیگر از معاصرینش از مبدعین سبک هندی بنامند.
خواجه حسین پسر غیاث‌الدین محمد مشهدی از شاعران نامدار سدۀ دهم هجری است. تاریخ تولد او مشخص نیست؛ اما زادگاهش به‌یقین شهر مقدس مشهد است. خواجه حسین که در شاعری «ثنایی» تخلص می‌کرد، در آغاز با وجود استعداد شاعری به این کار مداومت نداشت؛ اما به جهت خوابی که دید، روی به شاعری آورد. وی این خواب و تعبیر آن را در دیباچۀ دیوانش ذکر کرده است. پس از روی‌آوردن به شاعری به‌سرعت میان ادیبان زادگاهش صاحب شهرت شده است. این شهرت هم‌زمان با حکومت سلطان ابراهیم میرزای صفوی، پسر بهرام میرزا و نوه شاه اسماعیل اول بر خراسان است. خواجه حسین خیلی زود در زمرۀ ملازمان ابراهیم میرزا قرار گرفت و تا زمان قتل شاهزادۀ صفوی، پیوسته در سفر و حضر ندیم و همنشین او بوده است.
وی پس از مرگ ابراهیم میرزا برای خدمت شاه اسماعیل دوم به قزوین شتافت و قصیده‌ای بر سبیل ره‌آورد تهنیت جلوس وی سرود. از آنجا که نامی از سلطان اسماعیل ثانی در این قصیده نیامده بود، شاه صفوی برآشفت و از خواجه حسین در خشم شد. بنابراین خواجه از بیم جان ننگ فرار بر فخر قرار ترجیح داده و از ایران به دارالاماره هند رفت. پس از آنکه به هند رسید، به شاعران دربار جلال‌الدین اکبر شاه پیوست که در آن دوران بسیار بودند شاعرانی که یا به دربار او انتساب داشتند یا در دربار او به سر می‌بردند. در کنار صفات نیک اخلاقی، شهرت خواجه حسین نیز زبانزد تمامی تذکره‌نویسانی است که از او یاد نموده‌اند. وفات خواجه بی‌شک در لاهور اتفاق افتاده است. مآثر رحیمی سال وفات او را 990 هجری دانسته است؛ اما دیگر تذکره‌نویسان تاریخ وفاتش را 995 یا 996 هجری برشمرده‌اند.
دیوان، ساقی‌نامه، اسکندرنامه و نامۀ ثنایی به مولانا شکیبی از جمله آثاری است که از خواجه بر جای مانده است.
ابداع معانی غریب در لفظ کوتاه و پرداختن به مضامین غامض در قصاید توسط ثنایی سبب شده است نظریات ضدونقیضی در مورد شعر او وجود داشته باشد. بسیاری از تذکره‌نویسان دربارۀ او معتقدند وی نخستین بار شیوۀ «خیال‌بندی» را در سخنوری پیش گرفته است. از جمله صاحب بهارستان سخن در این‌باره می‌نویسد: «سرکردۀ تازی‌گویان است و اول کسی است که موجد روش متأخرین گردیده، خط نسخ بر طرز قدما کشیده» و در ادامۀ در تمجید از قصیده‌سرایی وی می‌نویسد: «و بنای قصیده را که شگرف‌ترین انواع شعر است، نوعی گذاشته از رگ اندیشه خون چکانید و به ایراد الفاظ متعین و معانی برجسته قصیده‌های سنجیده دارد که سخن‌سنجان روزگار در ادراک آن درمانند».
ثنایی با درهم‌شکستن نحو کلام و گزینش شگردهای کم‌آشنا و تشبیه‌های دور از ذهن معانی بیگانه و خیال‌های زبانی و شیوۀ بیان و اظهار یمعنی، تشبیهات دور از ذهن و غریب را در قصایدش ـ به‌ویژه در بخش مدحی قصاید ـ وارد نموده و این همان است که در سال‌های بعد به صورت پخته‌تر و با عنوان ویژگی عمدۀ سبک هندی دیده می‌شود.
ثنایی همچون بسیار از شعرای معاصر خود و نیز بسیاری از شعرای سبک هندی در شعر جهان‌بینی و نگرش یا تجربۀ تازه‌ای را دنبال نمی‌کند، بلکه در موضوعات معمول عصر و زندگی خود به دنبال مضمون‌های تازه می‌گردد. مهمترین موضوعات شعری ثنایی را می‌توان اینگونه برشمرد: مدح، مضمون‌سازی و باریک‌اندیشی، خودبرتربینی در سخنوری، گفتگو با معشوق، نگاه عارف‌گونه با بهره‌گیری از اصطلاحات عرفانی و درون‌گرایی و عدم توجه به محیط بیرون.
در غزل وقوع‌گراست و از صنایع ادبی کمتر استفاده نموده است؛ اما در قصیده، صنایع ادبی شعر او اغلب همان‌هایی است که در شعر شعرای صاحب سبک هندی به کثرت دیده می‌شود. به همین دلیل وی را از بنیان‌گذاران سبک هندی دانسته‌اند. مهمترین ویژگی‌های شعری او عبارتند از: ویژگی‌های موسیقایی، انواع تشبیه، کنایه، اسلوب معادله، تشخیص، بازی با حروف و …. .
در تصحیح کلیات ثنایی که در این کتاب آورده شده، با توجه به منابع موجود و معتبر تصحیح دیوان به ترتیب بر اساس ده نسخه، تصحیح ساقی‌نامه بر اساس هفت نسخه و تصحیح اسکندرنامه بر اساس پنج نسخه صورت گرفته است. تعداد ابیات دیوان ثنایی حدود 3400 بیت است که اگر کلیات وی یعنی دیوان همراه با ساقی‌نامه و اسکندرنامه را محاسبه کنیم و ساقی‌نامه با حدود 176 بیت و اسکندرنامه نزدیک به 871 بیت را به آن بیفزاییم، کلیات او حدود 4500 بیت خواهد بود. دیوان او شامل قصیده، غزل، قطعه و رباعی است.
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار
معرفی خواجه حسین ثنایی مشهدی
کلیات اشعار خواجه حسین ثنایی
دیباچه
دیوان اشعار
خواجه حسین ثنایی مشهدی، کلیات خواجه حسین ثنایی مشهدی (درگذشتۀ 996 هجری در لاهور) به همراه تعلیقات (دو جلد)، تصحیح: احترام رضایی، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 663 صفحه، 1395.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات