میراث مکتوب- پژوهشکدۀ تاریخ اسلام کتاب «مقدمه‌ای بر شناخت مبانی و زیرساخت‌های هویت سیاسی – ملی دولت صفوی» نوشتۀ محسن بهرام‌نژاد، دانشیار تاریخ دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) را منتشر کرد.
هویت سیاسی مستقل؛ رهاورد دولت صفوی
چگونگی دستیابی به یک هویت سیاسی مستقل، یکی از چالش‌های بزرگ ایرانیان در دوران اسلامی بود که تقریباً پس از گذشت نُه قرن، به اهتمام صفویان تحقق یافت. صفویان با تکیه بر جایگاه معنوی خود، بزرگ‌ترین جنبش اجتماعی و سیاسی را در ایران رقم زدند و با تأسیس یک نظام سیاسی پویا در سایهٔ مذهب تشیع امامی توانستند مشروعیت و مقبولیت لازم را در میان توده‌های مختلف اجتماعی به دست آورند. بنیادهای این نظام سیاسی بر مؤلفه‌هایی استوار شده بود که ریشه‌های عمیقی در فرهنگ اجتماعی این سرزمین داشت و صفویان به تدریج با شناخت آگاهانه‌ای که از آن به دست آوردند، در قالب یک گفتمان جدید به دفاع و ترویج و تحکیم آن پرداختند.
نویسنده این اثر در این پژوهش مقدماتی کوشش کرده است تا بر پایهٔ میراث تاریخی آن دوران، مهم‌ترین عوامل زیرساختی هویت سیاسی ایران در دوران صفوی را در قالب چهار مبحث ساختار‌شناسانهٔ فکری، حکومتی و سرزمینی با تأکید بر فرایند تحولات تاریخی هر یک از آنها بررسی کند؛ و از این زاویه نشان داده است که هویت سیاسیِ شکل گرفته، تأثیر شگرفی در معنابخشی به حیات سیاسی و اجتماعی ایران از سدهٔ دهم هجری تا دوران معاصر داشته است.
جایگاه عصر صفوی در تاریخ سیاسی ایران
از منظر بهرام‌نژاد عصر صفوی در چشم‌انداز تاریخ سیاسی ایران اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، چنان‌‌که با برآمدن نام این سلسله در سدهٔ دهم هجری / شانزدهم میلادی، دورنمای تاریخی ایران دگرگون شد و فصل تازه‌ای در حیات مادی و معنوی این سرزمین آغاز شد.
وی می‌نویسد: «بی‌گمان مهم‌ترین و عظیم‌ترین پیامد ظهور صفویان، شکل‌گیری یک ساختار سیاسی با هویتی جدید و اقتداری بزرگ در غرب آسیا بود. این مهم در صورتی بیشتر بر ما نمایان می‌شود که با گذشتهٔ سیاسی ایران مقایسه شود و تفاوت‌های آن مورد بازنگری جدی و همه‌سویه قرار گیرد».
خاستگاه فکری و فرهنگی صفویان
این عضوهیئت علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، در پاسخ به پرسشی درباره دلایل به وجود آمدن شرایط جدید در ساختار سیاسی جامعهٔ ایرانی در این دوره به این نکته می‌پردازد که این تفاوت در سطح گسترده‌ای به خاستگاه اجتماعی و ماهیت فکری صفویان مربوط می‌شود. همچنین وی عدم دلبستگی ایلی صفویان و جامعهٔ شهری به عنوان محیط پرورش، بلوغ و رشد فکری و اجتماعی آنان را از جمله این تفاوت‌ها ذکر کرده است.
بهرام‌نژاد بازسازی سلطنت که میراثی ایرانی و کهن به شمار می‌آمد، را عنصر ساختی دیگری عنوان می‌کند که در فرایند هویت‌سازی مؤثر افتاده است. وی می‌نویسد: «چنین عنصری که در دوران اسلامی فرایندهای گوناگونی را پشت سر نهاد و در هر دوره تحت تأثیر شرایط محیطی و اقوام نژادی جدیدی چون ترکان و مغولان هویت خاصی به دست آورده بود، در عصر صفوی نیز با توجه به شرایط فکری و مذهبی پیش آمده چهره دیگری پیدا کرد، که می‌توان از آن به نظام شاهی و سلطنت شیعی یاد کرد».
«مقدمه‌ای بر شناخت مبانی و زیرساخت‌های هویت سیاسی – ملی دولت صفوی» متشکل از پنج فصل مستقل و در عین حال مرتبط با یکدیگر است. به اعتقاد نویسنده و با توجه به اینکه در این پژوهش مفاهیم خاصی چون هویت، هویت سیاسی، دولت و مبانی زیرساختی آن کاربرد فراوانی داشته است، توصیف هر یک از آنها در فصل نخست ضروری بوده است».
بهرام‌نژاد پس از بررسی دیدگاه‌ها درباره هویت، به اصلی‌ترین مفهوم کاربردی در این تحقیق یعنی «هویت سیاسی» پرداخته و یک بخش مستقل را به تعریف آن اختصاص داده است. توجه به مفهوم دولت و رابطهٔ آن با هویت سیاسی، موضوع دیگر این فصل مقدماتی است. نگارنده در ادامۀ این فصل به پرسش‌هایی چون عناصر تشکیل‌دهندهٔ هویت سیاسی صفویان و اینکه آیا می‌توان مفهوم دولت را اساس ساخت هویت سیاسی صفویان قرار داد یا نه، پاسخ داده است.
فصل دوم این اثر به بررسی ساختار اندیشه‌ای دولت صفوی اختصاص یافته است، اندیشه‌ای که بر دو رکن مهم طریقت و شریعت قرار داشت. نویسنده این فصل را به دو بخش تقسیم کرده است. تصوف و سازگاری با قدرت، و تشیع و سازگاری با قدرت عناوین این بخش‌ها است.
«ساختار سیاسی: سلطنت و حاکمیت» عنوان فصل سوم کتاب است. نویسنده در فصل چهارم کتاب «مقدمه‌ای بر شناخت مبانی و زیرساخت‌های هویت سیاسی – ملی دولت صفوی» به بررسی ساختار حکومتی همت گماشته و این فصل را نیز به دو بخش با عناوین ماهیت و ویژگی‌های ساختاری، و ماهیت کارکردی ساختار حکومتی تقسیم کرده است.
خوانندگان در ادامه مطالعهٔ این اثر با موضوعاتی مانند مفاهیم رایج ساختاری، حدود سیاسی قلمرو صفوی و مرزها و تأثیر آن در ساخت هویت سیاسی در قالب فصل پنجم با عنوان «ساختار سرزمینی» آشنا می‌شوند. پیوست و ارائه منابع مطالب پایانی کتاب است.
پژوهشکدهٔ تاریخ اسلام کتاب «مقدمه‌ای بر شناخت مبانی و زیرساخت‌های هویت سیاسی – ملی دولت صفوی» تألیف محسن بهرام‌نژاد را به قیمت ۶۰ هزار تومان چاپ و روانه بازار کتاب کرده است.
مریم مرادخانی