میراث مکتوب – بر پایۀ آمارهای رسمی ارائه شده در مقاله نوریا تورس، بجز میراث مکتوب انتقال یافته به خارج اسپانیا (توسط موریسکیون و یهودیان سفارادی)، در مجموع حدود 4800 تا 5000 دستنویس اسلامی (عربی، فارسی، ترکی و اعجمی) در کتابخانه ها و مجموعه های خصوصی اسپانیا، نگهداری میگردد.
از این میان به طور متوسط 80% به زبان عربی و باقی نیز به زبانهای فارسی، ترکی و اعجمی (جامیادو) میباشد. بیشترین تمرکز نسخ خطی اسلامی در اسپانیا، در کتابخانه ملی مادرید (لینک کتابخانه دیجیتال)، با بیش از 2000 نسخه نگهداری میگردد و در مقام دوم، کتابخانه اسکوریال قرار دارد که دارای 1900 نسخه خطی نفیس میباشد. ناگفته نماند که هزاران نسخه خطی از میراث کهن آندلس، از سوی موریسکیون (مسلمانان اخراج شده) به خارج از اسپانیا، بخصوص شمال افریقا، انتقال یافته که برای نمونه امروزه دستنویسهای متعددی از این مواریث را میتوان در کشورهایی مانند تونس، مصر، مغرب، الجزائر، مالی و … مشاهده نمود. کتابخانه مؤسسه احمد بابا در شهر تنبکتو در کشور مالی، به تنهایی، دارای چهار هزار نسخه خطی تولید شده در آندلس است که سیصد سال پیش، توسط موریسکیون از شهر تولیدو (طلیطله)، به این مکان منتقل شده است و جالبتر اینکه امروزه شهرداری تولیدو، تجهیزات فنی بسیار پیشرفته ای را برای حفظ و ترمیم این مواریث کهن تولید شده در اسپانیا تهیه و ارسال کرده است!
باید توجه داشت که بیشترین نسخ خطی اسلامی، به زبان عربی است و البته در این میان، نسخ اسلامی دیگری نیز میتوان یافت که به اعجمی (زبان کاستیلی = اسپانیولی کتابت شده با الفبای عربی)، است و نباید از محتوای علمی آنها غفلت ورزید و امروزه نسخ متعددی از این آثار کهن را چه در کتابخانه ها و چه در مراکز علمی و دانشگاهی اسپانیا و حتی در کشورهای همجوار مانند ایتالیا، نسخ خطی متعددی از همین نوع تولیدات علمی شبه جزیره ایبریا، میتوان یافت که گاهی از اهمیت علمی بسیار بالایی برخورداند، برای نمونه ما در شماره نخستِ نشریه بساتین، مقاله ای در معرفی یک نسخه خطی اعجمی (کاستیلی با الفبای عربی) درباره اهل بیت و امام حسین علیهم السلام با نام کرونیکا منتشر ساختیم (لینک مقاله) که نشان میدهد در جامعه اسلامی آندلس آن روز، بر خلاف تصوّر اولیه و استبعاد وجود چنین آثاری با بستر اسلام اموی نهادینه شده در جامعه آندلس، یک جریان تأثیرگذار مستمر شیعی، آن هم از نوع امامی حضور داشته است!
به هر تقدیر،با توجه به راهبرد سیصد ساله دولت مسیحی اسپانیا در کمرنگ جلوه دادن نمادها و مظاهر اسلامی، آمارهای رسمی فوق، بخش اندکی از مواریث کهن موجود در کتابخانه های اسپانیا را گزارش میکنند وبر پایه مطالعات میدانی راقم سطور، دستکم در کتابخانه های عمومی و مجموعه های خصوصی این کشور سترگ، بین هشت تا دوازده هزار نسخه خطی اسلامی نگهداری میگردد و با این فرض، حداقل نیمی از نسخ خطی موجود در کتابخانه ها و مجموعه های خصوصی اسپانیا، هنوز معرفی نشده اند.
باید توجه داشت که آمارهای مذکور، جملگی مربوط به سال 1989 میلادی (26 سال پیش)، است و ضروری مینماید از سوی محققان، آمارها و اطلاعات جدیدتری نسبت به تراثیات موجود در اسپانیا ارائه گردد.
مجموعه فهرستهای ارائه شده در فایل پی دی اف ذیل، مجموعه فهارسی هستند که در کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) در قم نگهداری میگردند و آمارها و اطلاعات و آثار معرفی شده، تنها شامل آثار منتشر شده تا ده سال پیش (1385ش/2005م) میباشد.
اين نوشتار پيشتر در کتابشناسي فهارس دستنويسهاي اسلامي کتابخانه هاي جهان (قم، مرعشي، 1386ش)، ج1، صص221-232 منتشر شده است.
متن مقاله را اینجا دانلود کنید.
حسین متقی
منبع: بساتین