میراث مکتوب- کتاب «تحفۀ سلطانیه ( نامه‌ها، مکتوبات و منشآت)» تألیف حسن بن گل‌محمد بن قلی‌محمد (سدۀ دهم و یازدهم هجری) با تصحیح محبوبه مسلمی‌زاده از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد. این اثر به عنوان ششمین اثر از مجموعۀ ادبیات فارسی و سیصد و سی و هشتمین اثر از سوی این مؤسسه راهی بازار نشر شده است.
«تحفۀ سلطانیه» نمونه‌ای از مکاتیب، تألیف حسن بن گل‌محمد، حدوداً بین سال‌های 950 تا 960 هجری قمری، معاصر با شاه طهماسب صفوی و هم‌روزگار اکبرشاه گورکانی یا شاه‌جهان کتابت شده است. این اثر مشتمل است بر ابوابی که نامه‌های هر باب به عنوان الگو برای طبقات و افراد مختلف رسمی و غیررسمی و با اهداف گوناگون نگاشته شده و به طور کلی انواعی از مکاتیب سلطانی و اخوانی را در بر دارد.
مسلمی‌زاده در مقدمه به معرفی و بررسی«تحفۀ سلطانیه» پرداخته است. وی این نسخه را از جمله مکاتیب سلطانی و متضمن برخی اخوانیات، با مقدمه‌ای با نام و ستایش خدا و تلمیح و استناد به آیات قرآن کریم دانسته است.
مصحح از زبان حسن بن گل‌محمد در بیان اهداف کتابت این اثر چنین نوشته است: «حِرف انشاء و صنعت املاء نزد فصحاء و بلغاء امری است مسلّم و هنری است مکرّم، ارباب دولت و اصحاب حِشمت و غیرهم ناچار است از ارسال رُسل و رسایل به جانب اقران و اماثل و عرایس مضامین را در جلباب الفاظ مکتوب از اغیار مخفی داشتن نزد اولی‌الالباب احسن واصفات است، یحتمل که اظهار آن قاصد مقاصد را ضرر نکند و خلال نپذیرد، بنابر آن چند سطری در این باب مرتّب گشت…».
بنابر مقدمۀ مسلمی‌زاده، مؤلف رسالۀ خود را به نام پادشاه تحفة السطانیة نام نهاده و بی آن که نامی از پادشاه مورد نظر ببرد، به ستایش او پرداخته: «… بنابر آن سطری چند در این باب مرتّب گشت به نام حضرت ظلّ سبحانی، جالس سریر سلطنت و کشورستانی، باعث امن و امانی، نور باغ جهانبانی، نور چراغ شبستانی، ثمرۀ شجرۀ حدیقۀ دولت کامرانی…».
مصحح با اشاره مجدد به این نکته که این نسخه شامل نامه‌های دیوانی خطابی و جوابی اعم از سلطانیات و اِخوانیات است، نوشته است: «در نگارش این مکتوبات اغلب ارکان نامه‌نگاری از افتتاح، نُعوت و القاب، ادعیه و عرض تحیّات و اخلاص و جز آن مطابق با اصول نگارش منشآت دوره‌های پیش با الگوپذیری از منشآت عصر تیموری رعایت شده است. متن با ستایش خداوند و نعت پیامبر (ص) آغاز شده و با تحسین صفت املا و انشا ادامه می‌یابد و با دعاهای تأیید به انجام می‌رسد».
باب اول این اثر شامل مکتوباتی «به جانب سلاطین» است و انواع «مکتوبات سلاطین»، «برای محاربه»، «به جانب امیر»، «به جانب امراء»، «سادات عظام»، «مشایخ»، «قاضی»، «علما»، «احتساب»، «استادان»، «حافظ»، «شعرا»، «کاتبان»، «پدر، والده، برادر، همشیره» و «برای فاتحه» را در برمی‌گیرد.
مؤلف در باب دوم نمونه‌هایی از مکتوبات در «احکام نشان و حکومت و امارت» را مشتمل بر نشان «صدارت»، «شیخ‌الاسلامی»، «قضات»، «احتساب»، «ترخانی»، «شیخی مزارات»، «ترخانی علما»، «خازنی»، «قورخانۀ سلاح‌دار»، «داروغگی جبّه خانه»، «قوش‌بیگی بازداران»، «داروغگی موضعه»، «گرگ یراقی خاصّه»، و «مهتری نقاره‌خانه» به دست داده است.
«مکاتبات شرعیّه» عنوان باب سوم «تحفۀ سلطانیه» است. در این باب مکاتباتی با محتوای «خطّ نکاح»، «مکتوب چهار خط»، «وثیقۀ طلاق، اعتاق، مبیعه، کفالت، حوالۀ دین، بیع جایز مع المصارف، بیع حکم مع المصارف، قرض» و انواع وثایق دیگر آمده است.
به گفتۀ مصحح در مقدمه، در سرتاسر این نسخه به نام مکتوبٌ‌الیه اشاره مستقیم نشده و زمان و مکان مشخصی نیز ذکر نشده، جز در یکی دو مکتوب در باب سوم. از مقدمۀ کتاب چنین بر‌می‌آید که مؤلف از منشیان و کاتبان دربار بوده و مجموعه‌ای از مکاتبات خود را به عنوان نمونه‌های عملی نامه‌نگاری و قالب و الگویی برای استفادۀ کاتبان و علاقه‌مندان به این حرفه گردآورده است.
نامه به جانب پدر
«نامه به جانب پدر» از جمله نامه‌های باب اوّل است. در متن این نامه این‌گونه می‌خوانیم: «بعد از املای وظایف دلبستگی، معروض حضرت مخدومی، ابوی … آن‌که، از آن زمان که رشتۀ رابطۀ دولت، مواصلت گسسته و پردۀ محنت و مفارقت بینالجانبین افتاده، … از حضرت ذوالجلال … مأمول آن است که از سَحاب کرَم الطاف، اِنزال اَمطار وصال نموده، کشت‌زار امید، این مهجور خاک‌سار را سیراب و خرّم گردانند، بِمَنّه و کمال کرَمه، (این دعا را از همه خلق جهان آمین باد). …
طالع بخت مرا هیچ منجّم نشناخت یارب از مادر گیتی به چه طالع زادم
عنایت نموده تا ادراک دولت ملاقات، به کتابی و خطایی یاد فرمایند. ظلّ ابواب تا قیامت بر مفارق اولاد و احفاد ممدود و مبسوط باد. بحرمة النّبی و آله الا‌مجاد.
جواب نامه نیز چنین است: «نامۀ نامی و صحیفۀ گرامی آن فرزند ارجمند، ثمرۀ شجرۀ فؤاد و حدیقۀ مراد در اَیمَن اوقات و احسن ساعات رسید، دیده را نوری و سینه را سروری بخشید. شکر خداوند أذهَب عَنّا الحُزن، امیدواری از حضرت باری اسمه است که در بوستان جهان، نهال آمال فرزند رسید، از آسیب صَرصَر خزان دوران در امان باد. هر دعائی که پدر در حق فرزند کند هیچ شک نیست که مقرون به اجابت گردد. در مفارقت آن فرزند به جان پیوند ارجمند، از کثرت گریه، سواد دیدۀ غم‌دیده به بیاض مبدّل شده، امید از فلک جاویدان چنان است که از بوی جمال وصال آن فرزند، عین مسدود النّور این مهجور را روشن گردانند. «بوی یوسف سود دارد دیدۀ یعقوب» … .
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب کتاب «تحفۀ سلطانیه» تألیف حسن بن گل‌محمد را با تصحیح محبوبه مسلمی‌زاده منتشر و به بهای 23 هزار تومان راهی بازار نشر کرده است.
علاقه‌مندان به تهیۀ نسخۀ چاپی کتاب «تحفۀ سلطانیه» می‌توانند با واحد فروش مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، با شمارۀ 02166490612 داخلی 105، تماس حاصل نمایند.
علاقه‌مندان به خرید نسخۀ الکترونیک این اثر نیز می‌توانند در آیندۀ نزدیک آن را از سایت فروشگاه منشورات مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب تهیه کنند.
مریم مرادخانی