میراث مکتوب – هنر، زبان مشترک همۀ انسان‌هاست، و هنردوستی در فطرت آدمی نهفته است، و در حصار زمان و مکان نمی‌گنجد و هنر خوشنویسی ، یکی از ارکان مهم فرهنگ و هنر تمدن مشرق زمین تلقی می‌شود، ردپای این هنر در کتابت آثار اندیشمندان و سروده‌های شاعران نام آور، کتیبه‌های بناهای تاریخی، قلمزنی ظروف گوناگون، قالی و پارچه، سکه‌ها و مُهرهای تاریخی و … بخوبی دیده می‌شود. در این میان خط نستعلیق که آن را عروس خطوط نامیده‌اند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و در تمام عرصه‌های زندگی ایرانیان ساری و جاری بوده و زیبایی و ویژه‌گی‌های بصری این هنر توجه و تحسین مردم ملل گوناگون جهان را برانگیخته است. مجموعه‌ای که اینک به نام «چلیپای هنر» تقدیم شما مشتاقان آثار هنری می‌شود، خود گواه روشن این مدعاست. آثاری که قرنی پیش به همّت و ذوق سرشار یک مهندس فرانسوی، به نام «ژرژ مارتوGeorges Marteau-» از دهه‌های پایانی سدۀ نوزدهم تا اوایل سدۀ بیستم گردآوری و بی‌آنکه با زبان فارسی آشنایی داشته باشد یا حتی سفری به ایران کند، نگهداری شده است و پس از او در اختیار کتابخانۀ ملی فرانسه در پاریس قرارگرفته است . قطعاتی نفیس، چلیپاهایی تأمل‌‌برانگیز و تماشایی؛ گلچینی از خطوط خوشنویسان تراز اول ایران‌زمین، از خط زیبای نستعلیق. آثاری ارزنده از مشاهیر و بزرگان این خطِ خیال‌انگیز، همچون: میرعماد الحسنی، علیرضای عباسی و میرزا غلامرضا اصفهانی
در میان آثار ارائه شده، دوازده قطعه با رقم «عمادالحسنی»، دو قطعه با رقم «عماد»، یک قطعه با رقم «میرعماد»، یک قطعه با رقم «عمادالملک القزوینی»، یک قطعه با رقم «علیرضای عباسی»، چهار قطعه با رقم «محمدتقی غلام»، دو قطعه با رقم «غلامرضا»، دو قطعه با رقم «محمدرضا»، یک قطعه با رقم «محمدطاهر»، یک قطعه با رقم «عصمت‌الله المنشی»، یک قطعه با رقم «میرعظیم» و مابقی بدون رقم هستند. البته در حواشی برخی از قطعاتِ بدون رقم، اظهارنظرهایی درج شده و از بزرگانی چون: رشیدا، میرزاصالح، میرزارضی تبریزی، مرتضی قلیخان، محمدحسین شیرازی و علیرضای تبریزی(عباسی) نام برده شده است. یکی از این اظهار نظرها متعلق به حسنعلی‌خان گروسی امیرنظام (1317-1236ه.ق) است، که یکی از قطعات را به عمادالملک منتسب و با مُهر بیضی شکل خویش آن را گواهی کرده است. (ص57) متن این نقش مُهر به خط نستعلیق «حسنعلی» است، و ما پیشتر در کتاب: دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران (ص441) و نیز: مُهرهای سلطنتی (ص192) در بارۀ آن سخن گفته‌ایم. از آنجایی که حسنعلی‌خان گروسی در کمال خط و انشاء از مبرّزین عصر خود بود و احتمال انتساب برخی از این اظهار نظرها به وی دور از تصوّر نیست، ارزش و اعتبار آنها چندین‌برابر می‌شود. البته دو نقش مُهر دیگر بر روی یکی از سیاه‌مشق‌ها موجود است که هر دو به شکل چهارگوش و به خط نستعلیق هستند؛ متن یکی از آنها «محمدحسن» و دیگری «زین‌العابدین» است(ص13).
دربارۀ متن یا اشعار مورد استفاده خوشنویسان این آثار نیز باید یادآور شد كه اگرچه اشعار یا متن‌های به‌کار رفته این آثار متعلق به سخنوران و شاعران بزرگی چون: ابوسعیدابوالخیر(ص32،7،61)، فردوسی(ص52)،خاقانی(ص15،13،3)،سعدی(ص19،30،55،51،41،40،59،65)،حافظ (ص6،13،15)، خیّام(ص50)، اوحدالدین‌کرمانی(ص53)، جامی(ص54،47،44،37،10،9،57)، خواجه عبدالله انصاری (ص26،27،34، 38)، سلمان ساوجی (ص48)، امیرعلیشیر نوایی (ص33) و امیرشاهی (ص28) است، اما در این میان اشعار بسیاری نیز مورد استفادۀ هنرمندان و خوشنویسان این آثار بوده‌اند که نام سرایندۀ آنها بر ما پوشیده است، چنانچه برخی آثار میرعماد از آن جمله‌اند؛ گفتنی است اکثر قریب به‌اتفاق آثار این مجموعه به زبان فارسی است. در این میان، تنها پنج قطعه به زبان عربی است که یک قطعه سورۀ حمد (ص 1)یک قطعه سیاه مشق با مضمون مناجات از حسن بن هانی اهوازی مشهور به ابونواس (196-133ه.ق) ص8 است، یک قطعه چلیپا که مضمون آن آزادنامۀ قنبر، فرموده حضرت علی (ع) به خط محمدتقی غلام (ص20) و چلیپاهای ص30 و ص 65 با رقم عمادالحسنی که دارای مضمون یکسانند، از مرثیه المستعصم عباسی سرود‌ه سعدی گزینش شده‌اند. همچنین یک قطعه چلیپا منصوب به میرزاصالح، (ص36) به زبان ترکی است.
این مجموعه در سال 2001م با موافقت و مساعدت جناب فرانسیس ریشارد مسئول فاضل کتابخانه ملی فرانسه حاصل آمده است. ملاحظۀ انبوه آثار فاخر ایرانی موجود در اروپا و به‌ویژه در فرانسه و ضرورت و لزوم آشنایی و استفاده علاقه‌مندان، عزم نگارنده بر انتشار این بخش از آثار را دو چندان نمود. در همین‌جا وظیفۀ خود می‌دانم از تلاش‌های این عزیزان و به‌ویژه جناب فرانسیس ریشارد به‌جهت همدلی‌ها و مقدمۀ راه‌گشا و فاضلانه‌شان، که به‌خوبی تاریخچه و چگونگی جمع‌آوری این مجموعه را شرح داده‌اند، و نیز از مساعدت‌های دست‌اندرکاران فهیم سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و از استاد غلامحسین امیرخانی که با قلم سحرآمیز خود عنوان کتاب را قلمی فرمودند، کمال سپاس و قدردانی را داشته باشم. و خرسندی خود را از انتشار آن که همزمان با یکصدمین سال درگذشت جمع‌آوری‌کننده خوش‌ذوق و هنردوست آن جناب «ژرژ مارتوGeorges Marteau-» صورت می‌گیرد اعلام دارم.
چلیپای هنر(معرفی قطعاتی از خطوط نستعلیق در کتابخانه ملی فرانسه، مجموعه ژرژ مارتو): پدیدآور: محمدجواد جدی – با مقدمه: فرانسیس ریشارد – طراحی و صفحه آرایی: مجتبی سبزه – خط عنوان کتاب: غلام حسین امیرخانی – ترجمه متن انگلیسی: رایا فرامرزی – ترجمه عربی: سیدجعفر طباطبایی – چاپ اول: نوروز1395 – قطع : رحلی، چهار رنگ – ناشر: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری سازمان زیباسازی شهرداری تهران – قیمت800000 ریال.
محمدجواد جدی