میراث مکتوب- جست و جو در هزار توی فرهنگ ما – از گذشته های دور تاکنون- مورد توجه شرق شناسان بوده است. پدیدۀ چاپ و به طور خاص چاپ سنگی یکی از حوزه های فرهنگی نسبتا ناشناخته است چون تاکنون پژوهش جامعی در خصوص آن صورت نگرفته و به عنوان نمونه حتی فهرست کاملی از اسناد، اوراق، مطبوعات و کتاب های چاپی گردآوری نشده است.
از قرار معلوم غربی ها در اواخر قرن نوزدهم برای نخستین بار با چاپ سنگی فارسی آشنا شده اند. به احتمال زیاد در مجموعه ای با عنوان فهرست کتاب های عربی، فارسی و ترکی منتشر شده در کنستانتینوپل، محفوظ در موزه ی آسیایی (1866)، برای نخستین بار به کتاب های چاپی فارسی اشاره شده است. پس از این تاریخ می توان به فهرست کتابخانه ی ژول مو (1876)، فهرست کتاب های فارسی در کتابخانه ی برلین (1884)، و فهرست کتابخانه ی چارلز شفر(1899) اشاره کرد. صرف نظر از فهرست ها، احتمالا در مقاله ای با عنوان تصاویر عامیانه ی ایرانی (به زبان فرانسوی، 1925) اثر ژان ونشن برای نخستین بار به موضوع چاپ سنگی فارسی پرداخته شده است. در این خصوص باز هم می توان از مقاله های دیگر نیز نام برد. در ادامه ی این جریان – تقریبا از نیمه ی قرن بیستم به بعد- شرق شناسان آشنایی بیشتری با کتاب های چاپ سنگی فارسی پیدا می کنند. روشن است که چاپ سنگی، ادبیات و تصویرسازی عامیانه تا مدت ها زیر سایه ی ادبیات رسمی و هنرهای فاخر تزئینی همچون نگارگری قرار داشته اند.
به طور کلی، از سه منظر فنی، فرهنگی و هنری می توان به بررسی پدیده ی چاپ پرداخت. متاسفانه ویژگی های فنی و فرهنگی چاپ کم تر از ویژگی های هنری آن در ایران مورد بررسی قرار گرفته اند. هنوز پرسش های زیادی در خصوص چگونگی کار نخستین ماشین های چاپ در ایران، جنس آن ها- سازنده های مختلف، حمل و نقل ماشین های چاپ و تجهیزات آن ها – نظیر سنگ یا سرب مورد نیاز – بی پاسخ مانده است. گذشته از مسائل فنی، ارتباط زیادی بین فرهنگ و پدیده ی چاپ وجود دارد؛ چون ظهور صنعت چاپ، پاسخ به بخشی از نیازهای فرهنگی مردم بوده است. بررسی جامعه شناسانه ی پدیده ی چاپ، گسترش و نفوذ چاپ تنها در برخی از مراکز شهری، ارتباط بین مدرنیته ی ایرانی و صنعت چاپ، تأسیس مطبوعات، نقش افرادتأثیرگذار در تأسیس و توسعه ی چاپ در ایران و ارتباط ادبیات با چاپ، همگی بخشی از گفتمان فرهنگی این پدیده ی نوظهور هستند. ویژگی های هنری و زیبایی شناسانه ی صنعت چاپ، که بیشتر در شیوه ی چاپ سنگی تجلی یافته، نسبت به ابعاد فنی و فرهنگی چاپ، بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. از این دسته ویژگی ها می توان به رابطه ی چاپ و عکاسی، خوشنویسی و عناصر تزئینی در کتاب های چاپ سنگی، هنرمندان فعال در این حوزه و جنبه های زیبایی شناسانه ی آثار چاپی اشاره کرد.
این کتاب شامل هشت مقاله است که هر یک به گوشه ای از تاریخ چاپ سنگی فارسی نظر دارند. از این هشت مقاله سهم عمده ای به مقالات دانش نامه ی ایرانیکا اختصاص یافته، به طوری که پنچ مقاله در نسخه ی آنلاین آن منتشر شده اند. سه مقاله ی دیگر نیز هرکدام در یکی از نشریات معتبر شرق شناسی منتشر شده اند. در میان نویسندگان این مقالات، چهار مقاله به اولمپیادا شگلوا و دو مقاله به اولریش مارزلف تعلق دارد. نیل گرین و ویلم فلور نیز هرکدام یک مقاله دارند.
عناوین اصلی این کتاب:
تاریخچه مختصر چاپ در ایران
تاریخچه چاپ سنگی فارسی در ایران
تاریخچه چاپ سنگی فارسی در آسیای میانه
تاریخچه چاپ سنگی فارسی در هند
تأثیر نسخه های خطی بر کتاب های چاپ سنگی فارسی هند در قرن نوزدهم
سنگ هایی از باواریا: چاپ سنگی ایرانی در بستر جهانی
تصویرسازی در کتاب های چاپ سنگی فارسی
میرزا علی قلی خویی، تصویرساز بزرگ کتاب های چاپ سنگی فارسی
«چاپ سنگی فارسی از نگاه شرق‌شناسان: هشت مقاله درباره تاریخچه چاپ سنگی فارسی»، شهروز مهاجر با مقدمه یعقوب آژند، تهران: نشر پیکره، ۱۳۹۸، ۲۶۴ص.
منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران