میراث مکتوب- از جمله رفتگان این راه دراز
بازآمده کیست تا به ما گوید راز؟!
زینهار در این دوراهه آز و نیاز
تا هیچ نمانی که نمی‌آیی باز.
خیام نیشابوری، ریاضی‌دان، فیلسوف، منجم و ادیب نامدار از نوابغ زمان خویش و دوران حکومت سلجوقیان بود که شهرت عالم‌گیر دارد. او را در کشورهای اکو و سائر ممالک جهان بیشتر به عنوان شاعر رباعیسرا می‌شناسند، ولی فعالیت اصلی خیام بیشتر در ریاضیات و نجوم بوده است. با تلاش و همت او و هم‌فکران و شاگردانش تقویم جلالی که از دقیقترین تقویمهای گاهشماری جهان است و امروز نیز در ایران کاربرد دارد، تدوین شد و این تقویم آن قدر دقیق و منظّم است که گویند با کمترین اختلاف محاسباتی در 10 هزار سال یک ثانیه دچار اختلاف می‌شود.
خیام بیش از ده رساله نگاشته و کتاب نوروزنامه را نیز متعلّق به قلم او می‌دانند که دربارۀ پیدایش جشن نوروز بحث می‌کند. خیام از شاگردان ابنسینا بود و آن قدر به آثار و اندیشه‌های او احترام و علاقه داشت که گویند در واپسین روزهای زندگی کتاب شفای بوعلی را روی دست داشت. ساخت رصدخانۀ اصفهان نیز از خدمات دیگر این فیلسوف و منجّم معروف است. امّا آنچه موجب شهرت و نام او شده، رباعیات اوست که به اکثر زبانهای عالم ترجمه و نشر شده است. نخستین بار ادوارد فیتزجِرالد، شاعر انگلیسی در سال 1859 چند رباعی خیام را به زبان انگلیسی ترجمه نمود و پس از آن بود که توجّه جهانیان به خیام بیشتر شد. در سال‌های بعد مترجمان زیادی سروده‌های او را با زبانهای مختلف ترجمه نمودند و علاقه‌مندان ادب با اندیشه‌های فلسفی این حکیم بزرگ آشنا شدند. منطقه اکو شعرای رباعیسرا زیاد دارد، ولی به راستی سبب چیست که رباعی با نام خیام پیوند عمیق خورده است؟ به نظر اینجانب، خیام در نهایت استادی با زبانی ساده و دلنشین چهارپاره‌های فصیح را سرود که با مطالعۀ آنها در خواننده احساس همزادپنداری به وجود می‌آید و خود را با گویندۀ آن همنوا می‌داند. زیرا خیام با اینکه از معمّای مرگ و زندگی سخن می‌گوید و دست به کشف راز هستی می‌زند، در ضمن، به شکرگزاری از نعمتهای زندگی و اغتنام وقت تأکید دارد. این اندیشه در آثار و افکار ادبای دیگر منطقه نیز با اشکال مختلف بیان شده است، ولی خیام آن را به بهترین نحو و ذهن جستجوگر و خلّاق خویش عمق بخشید و موفق شد اندیشه‌های فلسفی خویش را در چهار مصراع در قالب نظم شیوا بریزد. پیوند این چهار مصراع با یکدیگر آنچنان قوی و محکم است که سرودن آن از عهدۀ هر سخنوری برنمی‌آید. این است که اندیشۀ خیامی به نام او ثبت شد.
28 اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم فرزانه نیشابور است و من این روز را بر همۀ ادبدوستان صمیمانه تبریک و شادباش عرض می‌کنم.
دکتر سعد خان، رئیس مؤسسه فرهنگی اکو
منبع: موسسه فرهنگی اکو