بسیاری از محققان شرحها و نگاشت‌هایی جهت شناختِ بیشترِ مفاهیم آن به زبانهای مختلف عربی، ترکی، اردو، انگلیسی و فرانسوی داشته‌اند.
کهن‌ترین و ارزشمندترین نسخۀ شرح عربی بر گلستان، که بر اساس این تحقیق همچنان خطی است و تاکنون کسی به تصحیح و مقابلۀ آن نپرداخته است، نسخۀ یعقوب بن علی بروسوی معروف به سیدعلی زاده (متوفی ۹۳۱ ق) پسر شیخ بلخی است.
در این پژوهش برآنیم تا به معرفی این کهن‌ترین نسخۀ خطی از شرح عربی گلستان سعدی پرداخته و پرده از اتهام سرقت یعقوب از مَنیری برداریم. اتهامی که موجب شد، صحت انتساب آن به یعقوب در هاله‌ای از ابهام، و نسخۀ مزبور نیز با وجود قدمت و اهمیتش همچنان خطی و تصحیح نشده باقی بماند.
هدف از این پژوهش معرفی نسخ خطیِ این شرح و بررسیِ صحت انتساب آن به سیدیعقوب بن علی بروسوی، بر اساس معیارهای تحقیق در نسخ خطی است.
نگاهی به زندگی و آثار یعقوب بروسوی
سیدیعقوب بن علی بروسوی، معروف به سیدعلی زاده، فقیه، ادیب، مدرس و قاضی حنفی عصر عثمانی است. وی در شهر بروسه در ترکیۀ عثمانی زاده شد. از زمان تولدش اطلاعی در دست نیست. نزد علمای وقت به تحصیل پرداخت. سپس در مدارس مشهور بروسه مشغول به کار شد. پس از آن مقام قضای شهر أدرنۀ عثمانی به وی واگذار شد. برخی شاگردانش: محمد چلبی، محیی الدین قراباغی (متوفی ۹۴۲ ق)، سعدالدین چلبی (متوفی ۹۵۷ ق) و حسام الدین تالش می باشند. اواخر عمر از تدریس کناره گیری کرد و در سال ۹۳۱ ق هنگام مراجعت از حج در ناحیۀ برکه‌الحاج در مصر درگذشت.
چنانکه از آثار وی هویدا است، به زبانهای فارسی، عربی و ترکی تسلط کامل داشت. مهمترین اثر وی، مفاتیح الجنان فی شرح شرعه الاسلام که چاپ شده و در زمینۀ تصوف است. به سبب همین اثر به شارح الشرعه ملقّب شد. اثر مهم دیگر وی شرح عربی گلستان سعدی به خط شارح و مورد بحث پژوهش حاضر است. دیگر آثار وی نیز خطی و همگی شروح، حواشی، ترجمه و یا تلخیص است. مهمترین آنها عبارتند از: حاشیه علی شرح دیباجه المصباح، در زمینه نحو؛ حاشیه علی شرح فرائض السراجیه، در زمینۀ فقه؛ مختصر مرآه الجنان للیافعی، در زمینه تاریخ و التذکره، در زمینه حدیث.
بازشناخت شرح گلستان یعقوب بروسوی
پس از جستجوی گسترده پیرامون شروح گلستان و پژوهش در فهارسِ متعددِ نسخ خطی در سطح جهان دریافتیم که نسخه‌پردازان همگی شرح عربی یعقوب را به عنوان نخستین شرح عربی بر گلستان ذکر کرده‌اند. نسخ خطی متعددی از آن در کتابخانه های دنیا موجود است (به منابع پایانی مقاله مراجعه شود).
در فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا) ذیل شرح گلستان از یعقوب ۱۲ نسخه فهرست شده است، که یکی از آنها به خط وی نیز می باشد. این نسخ در کتابخانه های مجلس، مرعشی، بروجردی، مسجد أعظم، ملّی تبریز و ملک موجود است.
برخلاف مترجمین معاصر که عنوان کتاب گلستان را نیز ترجمه کره‌اند، از جمله امین عبدالمجید بدوی به جنهالورد و محمد فراتی به روضهالورد؛ یعقوب در شرح خود نام گلستان را ترجمه نکرده است.
بررسی ساختار و اسلوب شرح یعقوب
وی در این شرح مزجی به آسان‌سازی نثر گلستان و تفهیم آن به وسیله شرح لفظی و معنایی لغات پرداخته است، و گاه برای تأیید و تأکید مطلبی داستانی را به شکل مبسوط و با استفاده از آیات و احادیث، نظم و نثر، پند و حکمت، به عربی شرح کرده است. گاه نیز افزون بر شرح کرده است. گاه نیز تنها به شرح برخی واژگان و ذکر نکات لغوی و نحوی اکتفا می کند. گاه نیز افزون بر شرح عربی، جهت ساده سازی مفاهیم از معادل هایی به زبان فارسی و ترکی نیز بهره جسته است. وی متن فارسی گلستان را به صورت عبارت عبارت آورده و به شرح عربی آن، لابلای هم پرداخته است.
نخستین مدعی اتهام سرقت یعقوب از مَنیری
ادعای سرقت شرح گلستان توسط یعقوب از مَنیری نامی نخستین بار از جانب حاجی خلیفۀ چلبی در کشف الظنون مطرح شده است. سپس دیگران به نقل از وی، آن را تکرار کرده اند. جهت بررسی دقیقتر سخن حاجی خلیفه به گزارش نسخه چاپی آن اکتفا نکرده و مطلب را با نسخۀ خطی آن مقایسه کردیم. این نسخه را در مجموعۀ جارالله در کتابخانۀ سلیمانیه یافتیم.
طی این بررسی به نکتۀ مهمی دست یافتیم، و آن مغایرت نسخه چاپی و نسخه خطی کشف الظنون بود. بر اساس نسخه خطی، حاجی خلیفه مدعی سرقت یعقوب از مَنیرینشده، بلکه به عنوان ادعایی اثبات نشده و به صورت نقل قول از فردی که نامش را نبرده و با اشاره ای کوتاه در حاشیه و نه در متن کتاب، ذکر کرده است. در حالی که در نسخه چاپی کشف الظنون این اتهام به متن کتاب و لابلای دیگر سخنان حاجی خلیفه نقل شده است، گویی که ادعای حاجی خلیفه است. با این همه جهت بررسی اتهام سرقت که در آن نقل قول اظهار شده، پژوهش کردیم که نتیجه آن قابل تأمل است.
نخست در جستجوی ردّپایی از شرح مَنیری نامی بر گلستان، کلیه فهرستگان خطی ایران و جهان را جستجو کردیم، اما هیچ نشانی از آن نیافتیم. سپس به پژوهش نام مَنیری، جهت شناسایی وی برآمدیم، و به سه نفر به نام مَنیری برخوردیم:
۱- شرف الدین احمدبن یحیی (متوفی ۷۸۲ ق). پس از بررسی شرح حال و آثار وی دریافتیم که کلیه آثار وی در زمینه تصوف و عرفان است، و هیچ یک از محققان سخنی از اینکه وی شرح گلستان داشته به میان نیاورده است.
۲- ابراهیم چلبی بن محمد الآماسی العثمانی (متوفی ۹۲۷ ق) متخلص به مَنیری و همدوره یعقوب بود. آثار وی مشتمل بر دیوان و مثنوی منظومی است. در مورد وی نیز هیچ گزارشی از شرح وی بر گلستان، یا حتی اجزا و موضوعاتی از گلستان توسط وی نداده است. از طرف دیگر آنچه احتمال سرقت یعقوب از وی را دور از منطق می نماید، آن است که نخستین نُسخ تاریخ دارِ شرح گلستان یعقوب متعلق به ۹۰۲ در قونیه ترکیه و ۹۰۷ در مجلس و به خط یعقوب است. این در حالی است که تا حدود ۲۰ سال پس از این تاریخ ابراهیم چلبی هنوز در قید حیات بوده است. چگونه است که در طول این مدت زمان هیچ ادعایی و یا اتهامی به یعقوب وارد نشده است، و هیچ کس در هیچ کجا گزارشی از شرح گلستان از وی ارائه نکرده است؛ این در حالی است که در همۀ فهرستگان نسخ خطی در کتابخانه های سراسر دنیا شرح گلستان یعقوب موجود است، و انتساب آن به یعقوب را تأیید می کنند.
۳- عبدالمجید ابوالبرکات هندی لاهوری مَنیری (متوفی ۱۰۵۴ ق) ادیب و لغوی هندی است و ملقب به مَنیری. اما از آنجایی که بیش از یک قرن پس از یعقوب می زیسته، نیاز به بررسی ندارد.
نتیجه: حاصل سخن آنکه، با توجه به بررسی های به عمل آمده، ادعای اتهام سرقت به یعقوب، که بر اساس نقل قولی از فردی مجهول توسط حاجی خلیفه چلبی ناصواب است. و ظن را بدان سومی برد که شاید چلبی ها (برخی از شاگردان سیدیعقوب بوده اند) با وی دشمنی داشته اند، که کاتب چلبی حاجی خلیفهف چنین ادعای بی اساسی را بدون ارائه هیچ سندی، نقل کرده است. به هر روی حجم وسیع منابع و نسخ خطی و گاه دستنویس از شرح عربی یعقوب بر گلستان سعدی، موجود در سراسر جهان، بر صحت انتساب آن به یعقوب صحه می گذارد، و ضرورت پرداختن به آن و تصحیح و مقابله و تعلیق بر آن را آشکار می سازد.
منابع:
فهرست نسخه های خطی کتابخانه مسجد اعظم قم، ۱۳۶۵؛ فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران، ۱۳۴۷؛ فهرست نسخه های خطی مرعشی، ۱۳۷۶؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیهالله بروجردی، قم؛ فهرستواره دست نوشته های ایران (دنا)، تهران، ۱۳۸۹؛
فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا)، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۷؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران؛ فهرست
کتابخانه ملّی تبریز، کتب خطی اهدائی نخجوانی، تبریز، ۱۳۵۰؛
فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، دانشگاه تهران، ۱۳۶۱؛
فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نشر کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۱
فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس، مرکز انتشارات تبلیغات
اسلامی، قم، ۱۳۷۶؛ فهرست نسخه های خطی موزه مولانا، قونیه، جناب آقای دکتر ۴، ترکیه؛ فهرست دفتر کتابخانه ایاصوفیا، سعادت، ترکیه؛ دانشنامه ادب فارسی، اسماعیل سعادت، تهران، ۱۳۹۱م؛ فهرست نسخه های خطی فارسی، مؤسسه فرهنگی منطقه ای، تهران، نشریه شماره ۱۴؛ فهرست کتابخانه اهدایی آقای سیدمحمد مشکوه، دانشگاه تهران، ۱۳۳۲ ش؛ فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه استانبول، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۴ ش؛ الفهرس المختصر للمخطوطات العربیه و الاسلامیه، ابوظبی، ۱۹۹۲م؛ معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم، دارالعقبه ـ ترکیه؛ کشف الظنون، کاتب چلبی حاجی خلیفه، بیروت، ۱۹۹۴م؛ نسخه خطی کشف الظنون از مجموعه جارالله در کتابخانه سلیمانیه، عراق؛ الشقائق النعمائیه، طاش کبری زداه، استانبول، ۱۴۰۵ق؛ معجم المؤلفین، کحاله، بیروت، ۱۹۹۱م؛ هدیه العارفین، بغدادی، استانبول، ۱۹۵۵؛ الاعلام، زرکلی جناب آقای دکتر ۸؛ و فهرست موزه بریتانیا:
Catalogue Des Manuscrits persans. Ancien Fonds.par francis Rishard. I/ 305-307.
دکتر ناهده فوزی
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز