میراث مکتوب- اگر قرار باشد نام چند شاعر معروف ایرانی را نام ببریم، بی گمان نام خیام هم جزو آنهاست. خیام مانند برخی دیگر از شاعران مانند: مولوی، حافظ، سعدی، این بخت را داشته که در خارج از ایران هم مورد توجه بسیاری از اصحاب علم و فرهنگ قرار گرفته و آنها او را تنها در زمره دانشمندان قلمداد نکردند، بلکه رباعیات او نیز از چشم تیز بین فرهنگیان دور نمانده است.
عُمَرخَیّام نیشابوری، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر رباعی‌سرای ایرانی، در دوره سلجوقیان می زیست. گرچه جایگاه علمی خیام، برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده‌است، ولی آوازه وی مدیون نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. با وجود آنکه رباعیات خیام به بیشتر زبان‌های زنده برگردان شده، آوازه وی در غرب بیشتر مدیون ترجمه ادوارد فیتزجرالد از رباعیات او به زبان انگلیسی است.
این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران، شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده‌است. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب، از مارک توین تا تی. اس٫ الیوت، او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است.
بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات وی، به معرفی خیام در جهان غرب کمک کردند. در سال ۱۸۷۵ میلادی، گارسن دوتاسی، خاورشناس معروف فرانسوی، تعداد ۱۰ رباعی از خیام را به فرانسه برده بود. این در حالی بود که حدود ده سال قبل، یعنی در سال ۱۸۶۷ نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در رشت، اولین ترجمه رباعیات را به فرانسه ارائه کرده بود.
او برخلاف عقیده فیتزجرالد که بر وجهه شاعری خیام تأکید داشت، خیام را یک صوفی قلمداد می‌کرد. همین بی‌خبری از فکر خیام موجب شد که تئوفیل گوتیه، او را شاعری رند حساب کند. نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد که فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقه زیادی نشان دهند.
ارنست رنان با تأیید نظر فیتزجرالد، خیام را شاعری توانا در حفظ هویت آریایی می‌دانست. وی هوش و قدرت خیام را در بیان الفاظ بعضاً کفرآمیز در قالب اشعار عرفانی، به تقیه نسبت داده‌است. آندره ژید هم با رباعیات خیام، از طریق ترجمه فیتزجرالد، آشنا بود. بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب مائده‌های زمینی او مشاهده کرد.
پیشینه پژوهش و تحقیق درباب شعر و رباعیات خیام، بسیار گسترده است. صادق هدایت، نخستین کسی در ایران دانسته شده‌است که برای تشخیص رباعیات اصیل خیام، دست به کاری پژوهشی زده‌است. هدایت دو اثر درباره خیام منتشر کرده: مقاله «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام»در سال ۱۳۰۳ خورشیدی و کتاب«ترانه‌های خیام» در سال ۱۳۱۳ خورشیدی. تاکنون نوشته‌های گوناگونی درباره این دو نوشته، و نقش هدایت در خیام‌شناسی پدید آمده‌است.
در سال ۱۳۲۱ خورشیدی، محمدعلی فروغی و قاسم غنی، کتاب«رباعیات حکیم خیام نیشابوری» را منتشر کردند که شامل پیش گفتاری نسبتاً طولانی است و در آن ۱۸۷ رباعی از میان رباعیات منسوب به خیام، اصیل تشخیص داده شده‌است. در این کتاب، دیدگاه کسانی که رباعیات خیام را دلیل کفر او دانسته‌اند، نقد و بر دین‌داری و حیرت او در کار جهان و معمای هستی تأکید شده‌است.
این رویکردهای فروغی و غنی در میان خیام‌پژوهان ایرانی، جایگاه ویژه‌ای یافت و پژوهشگرانی چون: اسماعیل یکانی در عمرخیام نادره ایام (۱۳۴۲ خورشیدی)، علی دشتی در دمی با خیام (۱۳۴۴ خورشیدی)، محمدمهدی فولادوند در خیام‌شناسی (۱۳۴۷ خورشیدی)، جعفر آقایان چاووشی درسیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نیشابوری (۱۳۵۸ خورشیدی)، علیرضا ذکاوتی قراگزلو در عمرخیام نیشابوری حکیم و شاعر (۱۳۷۷ خورشیدی) و… خیام را با همان رویکرد معرفی کرده‌اند.
اگر قرار باشد پژوهشی درباب تحقیقاتی که درباره خیام انجام شده به نگارش درآید، قطعاً خود کتابی مفصل خواهد شد. در این مجال، به بهانه انتشار کتاب «فیلسوف تودار و رباعیات بودار: پذیرش جهانی رباعیات حکیم عمر خیام»، به اهتمام علی اصغر سیدغراب، استاد ادبیات فارسی و مدیر بخش فارسی مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه لیدن هلند، و ترجمه مصطفی حسینی که توسط انتشارات هرمس منتشر شده، نگاهی مختصر به این اثر داشته باشیم.
این کتاب ارزشمند، حاوی مقالاتی پربار درباره حسن قبول رباعیات عمرخیام در کشورهای مختلف جهان است. مقالات این دفتر گرانسنگ، جمگی نکته آموزند و بدیع، و خواننده در نتیجه مطالعه آنها به انبوهی اطلاعات مفید درباره شعر خیام در دیگر کشورها دست می یازد. در این کتاب می توان به پژوهشی قابل تأمل و توجه درباره حضور و تاثیر خیام در ایران، جهان عرب، ترکیه، هلند، روسیه، گرجستان، انگلستان عصر ویکتوریا، هندوستان دست یافت.
نویسندگان مقالات، هر کدام از محققان و پژوهشگران حوزه ادبیات فارسی و خیام پژوهی هستند. بدون تردید باید به این نکته اشاره کرد که جای چنین اثری در میان آثار خیام پژوهی در زبان فارسی خالی بود. اگرچه اثر حاضر، مجموعه مقالات با تنوع متعدد است، اما رشته‌ای همه آنها را به هم پیوند داده است. کسانی که در حوزه خیام پژوهی فعالیت می کنند، با مطالعه این اثر می‌توانند نوع نگرش و دیدگاه‌های اندیشمندان و حتی مردم دیگر کشورها را درباره خیام بدانند.
علی اصغر سیدغراب، درباره این مجموعه نوشته است: «سال ۲۰۰۹ مصادف بود با دویستمین زادروز ادوراد فیتز جرالد و یکصد و پنجاهمین سالگرد نخستین چاپ ترجمه او از رباعیات عمر خیام. همایش‌ها، کارگاه‌ها و نمایشگاه‌های بسیاری برای بزرگداشت این مراسم ترتیب داده شد. دانشگاه لیدن درباره میراث شعری خیام، پذیرش و اقبال به شعر او در فرهنگ‌های مختلف سراسر جهان، همایش بین المللی دو روزه ای برگزار کردند.
کتاب حاضر، گلچینی از مقالات ارائه شده در این همایش و چند مقاله دیگر است که من از محققان درخواست کردم تا در این باب بنویسند. این اولین بار است که تاریخچه پذیرش و اقبال به رباعیات خیام در سنت‌های ادبی مختلف، در یک مجلد به انگلیسی گرد آوری می شود.»
منوچهر دین‌پرست
منبع: روزنامه اطلاعات