نشست تخصصی «دهخدای پارسی»، یکشنبه (۸ اسفندماه)، با حضور مهدی رمضانی، سرپرست نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، غلامعلی حداد عادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، محمود شالویی، دستیار ویژه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیرکل حوزه وزارتی، اکبر ایرانی، رئیس موسسه میراث مکتوب، اکرم سلطانی، فرهنگ‌نگار و عضو هیات علمی موسسه لغتنامه دهخدا، حسن ذوالفقاری، عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی، مصطفی محدثی خراسانی، شاعر و عضو شورای ادبی نهاد کتابخانه‌ها، ناصر فیض، شاعر و طنزپرداز، مهدی نجفی، دبیر کارگروه دایمی شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی، مهدی صالحی، فرهنگ نویس و مدیر بخش ویرایش موسسه «ویراستاران» و دبیر انجمن ویرایش و درستنویسی در کتابخانه مرکزی پارک شهر تهران برگزار شد.
غلامعلی حداد عادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پیامی ویدیویی که برای این نشست تخصصی ارسال کرده بود، با ابراز خرسندی از برگزاری این نشست تخصصی در سخنانی گفت: هفتم اسفند ماه، سالروز درگذشت استاد بزرگوار، شادروان، علامه علی اکبر دهخدا است؛ دهخدا در ۱۳۳۴ یعنی ۶۶ سال پیش دار فانی را بدرود گفت. خوشحالم از اینکه امسال به یاد او مراسم بیشتر و بهتری برگزار می‌شود.
وی افزود: شناخت شخصیت دهخدا بدون شناخت اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی روزگار او ممکن نیست. او شاهد انقلاب مشروطه بوده و از افرادی است که با شناخت مشروطه می‌توان وی را بهتر شناخت و همچنین با شناخت او مشروطه را. زندگی دهخدا یک زندگی پرحادثه و پرفراز و نشیبی است که ابعاد و اضلاع مختلفی دارد؛ به‌خصوص در دوران جوانی. فعالیت‌های ادبی، زبانی، فرهنگی، کار نویسندگی، شعر، طنز، روزنامه‌نگاری، مبارزه سیاسی، تبعید به خارج و همچنین هجرت و تبعید در داخل(در روستاهای ایلات بختیاری بعد از جنگ اول) و در عین حال نمایندگی مجلس در دوره اول و دوره دوم و همین طور کارهای علمی در مدرسه علوم سیاسی و دانشکده حقوق دانشگاه تهران از جمله زمینه‌های فعالیت او بود.
حداد عادل با اشاره به دو اثر جاودان دهخدا ادامه داد: دو کار عظیم او که سرمایه بزرگی برای زبان فارسی محسوب می‌شود یکی امثال‌الحکم و دیگری لغتنامه است. در باب این دو کتاب باید بگویم که دهخدا از طریق آشنایی با کارهای اروپاییان به خصوص فرانسویان در تدوین لغتنامه‌ای مانند «فرهنگ لغت لاروس» و توجهی که آنها به ادبیات عامه داشتند، احساس کرد که باید در زبان فارسی نیز چنین کاری صورت بگیرد؛ منتها زمانه او برای وی، نه همکاران مناسبی تربیت کرده بود و نه امکانات مناسبی در اختیار او قرار داده بود. به همین دلیل تک و تنها و یک تنه، هم پایه‌ها و شالوده لغتنامه را ریخت و هم امثال الحکم را فراهم آورد.
رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی ضمن اشاره به پیشگامی دهخدا در عرصه زبان فارسی گفت: امروز پس از گذشت ۸۰ و ۹۰ سال از روزگاری که دهخدا امثال و حکم و لغتنامه را آغاز کرده، با تحولی که در روش‌های فرهنگ نویسی پیدا شده و با پیشرفتی که در تدوین فرهنگ عامه پدید آمده، شاید کتاب های دهخدا روز آمدن نباشد؛ اما هرکس به این کتاب‌ها نظر کند احساس می‌کند که دهخدا قصد داشته است که گنجینه‌ای به یادگار بگذارد تا آیندگان آنها را روش‌مندتر کنند.
وی تاکید کرد: دهخدا در تالیف لغتنامه و امثال و حکم بیش از آن‌که خواسته باشد حرف آخر را بزند، مایل بوده است که کار را شروع کند و حرف اول را بزند؛ یعنی نشان دهد که زبان فارسی به این نوع کارها احتیاج دارد و در این کار هم بسیار موفق بوده است. آنچه در قله شخصیت دهخدا می‌درخشد عشق او به ایران است؛ همین عشق به ایران و تلاش برای سربلندی و استقلال ایران سبب شده است که با محمدعلی شاه در بیفتد. چراکه او با استبداد می‌جنگید و تصور می‌کرد که با مشروطه زمینه برای رشد و پیشرفت ایران بیشتر فراهم خواهد شد. بعدها در دوران رضاخان دهخدا دانست که نمی‌تواند کار سیاسی بکند، اما در دوران ملی شدن صنعت نفت را بار دیگر در عرصه سیاسی فعال شد و تاوان آن را هم بعد از کودتای ۲۸ مرداد پرداخت و ۲ ساله بعد از آن از دنیا رفت.
وی شعر دهخدا را شعری فخیم و فاخر و استوار و محکم دانست و در ادامه به خواندن شعری از این بزرگمرد زبان فارسی که از وطن دوستی او حکایت می‌کند، پرداخت.
هنوزم ز خردی به خاطر درست
که در لانه‌ی ماکیان، برده دست
به منقارم آن‌سان به سختی گزید
که اشکم چو خون از رگ آن‌دم، جهید
پدر، خنده بر گریه‌ام زد که هان!
وطن‌داری آموز از ماکیان
وی در پایان سخنانش گفت: امیدوارم که همه ما وطن‌داری و وطن‌دوستی را از دهخدا و بزرگانی امثال او بیاموزیم و نگاهدار و پشتیبان ایران باشیم که یک جلوه از ایران‌دوستی، دوستی زبان فارسی است که در قلب و جان دهخدا موج می‌زد. از همه کسانی که یاد این بزرگمرد را در سالروز وفات او گرامی داشتند سپاسگزاری می‌کنم.
لغتنامه دهخدا، دایره المعارفی از علوم متعدد و متفاوت است
محمود شالویی، دستیار وزیر و مدیرکل حوزه وزارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در این نشست ضمن تقدیر از اهتمام نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به گرامیداشت علامه علی اکبر دهخدا، اظهار داشت: پرداختن به چنین شخصیت‌های گرانسنگی غنا بخشیدن و زنده کردن زبان و ادب فارسی است. صحبت درباره دهخدا به مثابه صحبت درباره زبان و ادب فارسی است؛ فرهنگ و لغت او را گرامی می داریم که مربوط به حوزه زبان و ادب فارسی است.
وی ادامه داد: وقتی به عنوان رایزن فرهنگی در صربستان خدمت می‌کردم، به اهتمام کتابخانه مرکزی شهر بلگراد شب‌های ادبی برگزار می‌کردیم که یکی از آنها به علی اکبر دهخدا اختصاص یافت. وقتی با مسوول کتابخانه درباره دهخدا صحبت کردیم، آن ها از نقش وی در فرهنگ و ادب فارسی پرسیدند و زمانی که شأن او را تشریح و آثارش را ارایه کردیم، شیفته و شیدا شدند و پیشنهاد دادند در آن شب ادبی دهخدا را با یکی از ادیبان بزرگ صرب به نام ووک کاراجیج مقایسه کنیم. کاراجیج، پدر ادب نوین یا قواعد دستوری نوین در زبان و ادب صرب و شخصیتی محبوب و اثرگذار در بین مردم و ادیبان صرب بود. آن شب ما از دهخدا گفتیم و آنها از کاراجیج و آن ها هم شیفته دهخدا شدند، یعنی شخصیتی که همه عمر خود را وقف زبان و ادبیات فارسی کرد. آن زمان همچون امروز، امکان دسترسی به منابع متعدد و معتبر وجود نداشت و دهخدا بایستی بخش بسیاری از اوقات خویش را سپری می‌کرد تا به منبعی دسترسی یابد. با این حال عمیق و دقیق به واژه ها و اصطلاحات پرداخت، که کار ساده ای نبود و این امر شگفتی مخاطبان ما را در آن شب فراهم آورد.
شالویی ادامه داد: در عین حال که دهخدا به ادب و زبان فارسی علاقه و اهتمام داشت، از اوضاع و احوال روزگار خویش هم غافل نبود و به حوزه مسایل سیاسی هم وارد شد. در حقیقت یک ادیب سیاسی یا سیاستمداری شیفته ادبیات زمان خویش بود که در جهت توسعه و ترویج زبان تلاش کرد. وی نسبت به مسایل اجتماعی واکنش نشان می‌داد، با مردم و در میان مردم حضور داشت و در عین حال تا این اندازه وسیع در حوزه‌های علمی و ادبی فعالیت می‌کرد. همه می‌دانیم که تبیین درست معنی لغت و واژه، نیازمند احاطه به علوم و معارف مختلف است. باید به علومی از حوزه های مختلف دسترسی داشت و درباره آنها مطالعه کرد تا بتوان از عهده درج مطالب برآمد و دهخدا به خوبی از عهده این کار برآمد و برای همیشه شخصیت ماندگار تاریخ فرهنگ و لغت ادب ما شده است. هیچکسی نمی‌تواند مشتاق تحقیق در این زمینه باشد، مگر اینکه به اثر گرانسنگ دهخدا نیازمند باشد. افراد معتبر دیگری در این حوزه دست به قلم بردند و درباره لغت و لغتنامه اثری ارایه کردند که هیچ یک بی‌نیاز از فرهنگ گرانسنگ دهخدا نبوده است.
وی تصریح کرد: فرهنگ لغت دهخدا با وسعتی که دارد، تنها به عنوان یک فرهنگ لغت ادبی شناخته نمی‌شود بلکه دایره المعارفی از علوم متعدد و متفاوت است که بخش‌های مهمی از نیازهای رجوع ما به منابع مختلف را نیز مرتفع می‌کند. هر چه بیشتر به چنین آثاری رجوع کنیم و چنین شخصیت‌هایی را مورد بررسی قرار دهیم و یاد و نام آنها را گرامی بداریم، در حقیقت زبان و ادب فارسی را گرامی داشته‌ایم؛ به اصالت و هویت خود توجه بیشتر داشته‌ایم و این شایسته تقدیر فراوان است. امیدوارم این اقدامات پسندیده دوام و استمرار پیدا کند تا نه تنها به دهخدا که ستاره ای درخشان در آسمان ادب ما است، بلکه به گرامیداشت سایر بزرگان هم اهتمام شود.
لغتنامه دهخدا اثر ملی ما ایرانیان است
در ادامه این نشست اکرم سلطانی، فرهنگ نگار و عضو هیات مؤلفان لغتنامه دهخدا به تشریح جایگاه لغتنامه دهخدا و همچنین جایگاه موسسه لغتنامه دهخدا پرداخت و گفت: سخنم را با این سخن دکتر شفیعی کدکنی آغاز می‌کنم که «در روی کره زمین، در هیچ جای دنیا، در دقیقه‌ای نیست که کسی به لغت نامه دهخدا مراجعه نکند»؛ من در ادامه صحبت‌های وی می‌گویم که هیچ اثر تحقیقی در زبان فارسی نوشته نمی‌شود، مگر اینکه گذرش به لغت نامه دهخدا نیفتد؛ هیچ شارحی شرحی بر اثری منظوم و منثور نمی‌نویسد، مگر اینکه برای رفع مشکلاتش به لغتنامه مراجعه نکند؛ هیچ مصحح نسخه خطی کارش به سرانجام نمی‌رسد، مگر اینکه لغتنامه دهخدا کنار دستش باشد و هیچ فرهنگ‌نویسی فرهنگی را نمی‌نویسد، مگر اینکه لغتنامه دهخدا جزو منبع اصلی کارش باشد؛ حتی امروز.
وی تأکید کرد: در واقع لغتنامه دهخدا ارزشمندترین کتابی است که در حوزه فرهنگی تعریف شده؛ هم به لحاظ کمیت و هم به لحاظ کیفیت. برخی از عزیزان در بعضی مجالس لغتنامه دهخدا را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهند. داوری در مورد لغت نامه دهخدا با روش‌های امروزی، با تجربه‌هایی که فرهنگ نویسان به دست آورده‌اند و بدون اینکه شرایط تعریف لغتنامه دهخدا را بدانند و زمان آن را درک کنند، یک داوری به دور از انصاف است.
دهخدا با تدوین لغتنامه گامی بلند برای احیای زبان فارسی برداشت
اکبر ایرانی، رییس موسسه میراث مکتوب نیز در این مراسم ضمن تقدیر از نهاد برای ارج گذاری به مقام علامه دهخدا، سخنان خود را با اشاره به سخن بزرگان درباره دهخدا، آغاز کرد. به گفته کدکنی «در قرن بیستم کسانی که مفهوم ایران را از لحاظ فرهنگی حفظ کرده اند، گسترش داده اند و دلیل جاودانگی آن شده اند، افرادی هستند که در کنار بزرگانی چون فردوسی و نظامی باید به آنان احترام گذاشت و سپاسگزار آنان بود. فکر می کنم اگر معدل همه کوشش های این قرن را بگیریم، علی اکبر دهخدا بالاترین جایگاه را در این میان دارد». مولف کتاب «ایرانیان نامدار» در اثری که به انگلیسی نوشته و در لندن چاپ شده می گوید «دهخدا در پژوهش بن جانسون ایران بود؛ در طنز به جاناتان سوئیفت پهلو می‌زد و روزنامه نگاری و پایبندی اش به قانون، یادآور بن فرانکلین است و ظرافت و تیزبینی او در داستان های کوتاهش به چخوف پهلو می‌زند».
وی افزود: استاد احمد سمیعی در کتابی که فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره ادبیات ژورنالیستی چاپ کرده، درباره علامه دهخدا می‌گوید «در جمع نویسندگانی که به یمن قلم آن ها و به هوای خواندن نوشته های آن ها، خوانندگان روزنامه ها را می خریدند، نوشته های علی اکبر دهخدا با عنوان چرند و پرند در روزنامه صور اسرافیل بود که وی اشهر نویسندگان ژورنالیستی آن دوره به شمار می آید». علامه محمد قزوینی که دوست قدیمی و هم درس علامه دهخدا بودند، در ستایش هنر شعری علامه زبان به مدح می گشاید و منظومه «انشاالله گربه است» را شاهکاری کم نظیر می خواند. وی به لغتنامه دهخدا نیز به دیده تحسین نگریسته و آن را بزرگ ترین، نفیس ترین و جامع ترین فرهنگی می داند که بعد از اسلام به زبان فارسی تدوین و تألیف شد.
دهخدا به تنهایی یک مجموعه عظیم تاریخی و فرهنگی مبتنی بر خردورزی است
مصطفی محدثی خراسانی نیز در نشست تخصصی «دهخدای پارسی» با گرامیداشت جایگاه علی اکبر دهخدا در حوزه زبان فارسی، طی سخنانی گفت: عنوان «علامه» پیشوندی است که برای برخی از بزرگان استفاده شده است، اما یکی از مصداق های به حق آن که حتی معتقدم باید چیزی فراتر از آن برای دهخدا استفاده شود که بتواند وسعت و عمق و گستره معرفتی او را بیان کند. دهخدا به تنهایی یک مجموعه عظیم تاریخی، فرهنگی مبتنی بر خرد ورزی و اندیشه محوری است.
این شاعر و ادیب پیشکسوت افزود: وجوه کار پژوهشی ایشان در حوزه لغتنامه و امثال و حکم به قدری بزرگ و درخشان است که مقداری برخی از وجوه دیگر کاری ایشان را تحت شعاع قرار داده و کمتر به آنها پرداخته شده است. برخی از منتقدین معتبر، کسانی در حد و اندازه علامه قزوینی و محمد رضا شفیعی کدکنی اشاراتی داشته اند. اشاره مستقیم دکتر شفیعی بیشتر به نثر های ایشان است، خصوصا «چرند و پرند» که آن را الهام‌بخش جمال‌زاده می‌داند.
محدثی‌خراسانی ادامه داد: از طرفی دیگر شعر علامه دهخدا را می‌توان به سه دسته تقسیم بندی کرد؛ یک دست شعرهای محکم و استوار که یادآور طنین شعر شعر فارسی مانند آن قصیده ای که برای مصدق گفته بودند. دسته دیگر شعر هایی است که با رویکرد ادبیات عامه که اصطلاحاً به آنها «احمدا» می‌گویند و دسته قابل بحث، تحقیق و پرداختن که کمتر به آن توجه شده تاثیر دهخدا در شعر نیمایی است. بسیاری پیش از نیما تحرکاتی در حوزه شعر داشتند که مجموع این تحرکات در حوزه شعر باعث شد که نیما با مدون کردن آنها یک انقلاب در شعر فارسی ایجاد کند. اما یکی از افرادی که در این مجموعه تاثیر بسزایی داشته «علامه دهخدا» بوده است که نمونه آن هم همین مجموعه شعر «مرثیه صور اسرافیل» است.
باید به سمت جمع سپاری زبان برویم
مهدی صالحی، دبیر انجمن ویرایش و درستنویسی در آغاز این نشست گفت: معمولا نشست های بزرگداشت چند موضوع مشخص دارد. یا گزارش حال آن بزرگ است یا به ستایش او است یا بررسی فرایندهای کاری و تالیفاتش است. معمولا در این نشست ها نقدی مطرح نمی شود.
وی افزود: در دنیای امروز اشخاصی چون دهخدا را تبدیل به یک برند می‌کنند. برندسازی کار پژوهشگر و استاد دانشگاه نیست؛ کار مدیر است. در دنیای امروز که هوش مصنوعی، فضای مجازی و دیجیتال وارد میدان شده‌اند و همه شئون زندگی ما را در بر گرفته است ما چیزی برای عرضه در این فضا نداریم؛ چراکه توقف دیجیتال پیدا کردیم.
دهخدا تنها راه نجات ملت را «زبان ملت» می‌دانست
در ادامه این نشست ناصر فیض، مشاور رئیس حوزه هنری و مدیر «دفتر حفظ و اشاعه زبان فارسی» با اشاره به فعالیت‌های علی اکبر دهخدا در حوزه مطبوعات گفت: فارغ از جنبه‌های مختلف شخصیتی علامه دهخدا، او یکی از تاثیرگذارترین و به نوعی بنیانگذار طنز مطبوعاتی کشور است؛ او با سابقه درخشانی که در ادب فارسی داشته، شیوه خاصی برای نوشته‌های خود ابداع کرد، به طوری که بسیاری از فعالان مطبوعاتی دنباله روی بخشی از این شیوه بوده‌اند.
وی با تقدیر از دست‌اندرکاران برگزاری این نشست تخصصی گفت: بسیار خوشحال کننده است که در این نشست اهداف، دغدغه‌ها و دستاوردهای بزرگی چون دهخدا مورد صبحت و بررسی قرار می‌گیرد؛ چراکه هر سال برنامه‌های بسیاری برای گرامیداشت بزرگان ادب مانند فردوسی برگزار می‌شود و تعداد بسیاری از کشورهای مختلف به این مراسم‌ها می آیند و با لهجه های مختلف جهان ابیات فردوسی را می خوانند، اما هیچ‌کس توجه نمی‌کند که دغدغه فردوسی چه بود و چطور شد که شاهنامه به وجود آمد و الان ما چه وظیفه‌ای در قبال آن داریم.
این شاعر و طنزپرداز در پایان گفت: دهخدا یک جایگاه کلان سیاسی اجتماعی داشته و به قدری دارای اعتبار بوده که گویی جهانگیرخان شیرازی مجله صوراسرافیل را به پشتوانه قلم چنین فرد معتبری راه‌اندازی می‌کند. همچنین علامه به سراغ متون کهن می‌رود و دیوان شعرای خاصی را تصحیح می‌کند و در برخی روزنامه‌ها ستون دارد و درباره مسائل سیاسی اظهارنظر می‌کند. امروز می‌بینیم علامه دهخدا کارهای بزرگی را رقم زده. علامه معروف بوده که بسیار تند می‌نوشته، به طوری که دشمنانش از این می‌ترسیدند که اگر او دست به قلم ببرد و چیزی از ویژگی‌های آنها بنویسد، می‌دانستند که دیگر نمی توان آن را از دامان تاریخ پاک کرد. دشمنان او نیز افراد بزرگی بودند.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور