میراث مکتوب- «کاوه تیموری»، خوشنویس و خط‌پژوه، همزمان با موسم حج امسال، جدیدترین آثار خوشنویسی خود را به نمایش گذاشت. این نمایشگاه خوشنویسی در موزه امام علی(ع) با استقبال اهالی خط و علاقه‌مندان در روز جمعه ۱۹ خرداد ۱۴۰۲ گشایش یافت. در این نمایشگاه، هفتاد اثر به خط نستعلیق با مضامین«حج در آیینه قرآن و ادب» ارائه شده که به لحاظ نوع کار، در ردیف نمایشگاه‌های تخصصی و موضوعی به شمار می‌آید. تلاش کاوه تیموری در این نمایشگاه، ارائه مضامین آیات قرآن و اشعار مرتبط با حج بوده که ضمن معرفت‌افزایی، حظ بصری را نیز در ذهن و ضمیر علاقه مندان و بینندگان به ارمغان آورَد.
طی چهار دهه‌ای که از فعالیت هنری تیموری می‌گذرد، وی تلاش هنری خودرا همزمان در دو محور خوشنویسی و خط‌پژوهی معطوف کرده است. قبل از آنکه به تحلیل فنی و هنری نمایشگاهِ اخیرِ او بپردازیم، گوشه‌ای از تلاش‌هایش را در آیینه برپایی نمایشگاه‌ها و تألیف کتاب‌های خوشنویسی مورد بررسی قرارمی‌دهیم. فعالیت‌ها و تألیفات مزبور، به شناخت هرچه بیشتر مخاطب با سلوک چهل‌ساله تیموری در عرصه خلاقیت هنری و پژوهش خوشنویسی، یاری می‌رساند.
کارنامۀ هنری کاوه تیموری
علاوه بر حضور در نمایشگاه‌های جمعیِ پرشمار، از استاد کاوه تیموری در سال‌های گذشته، نمایشگاه‌های خوشنویسی انفرادی , و جمعی بسیاری برپا شده است.
به موازات آفرینش‌های هنری و فعالیت‌های علمی و عملی در عرصه خوشنویسی، استاد تیموری در تألیف و خط پژوهی نیز کارنامه پر برگ و باری از خود به جای گذاشته است. در نظر داشته باشیم که در سیره و روش خوشنویسان، تلفیق توأمان میان خلاقیت هنری و فعالیت پژوهشی، بسیار کم دیده می‌شود. به عنوان نمونه، در سنّت دیرینه خوشنویسی، معدودی از خوشنویسان توانسته‌اند دریافت‌های خود را از این هنر دیریاب، به شکل رساله‌های خوشنویسی تدوین کنند.
به همینسان در روزگار معاصر، افراد خوشنویس- مؤلف نیز اندک شمارند و در اغلب موارد این عدۀ معدود نیز در یکی از دوشاخۀ مزبور، شاخص‌تر ظهور کرده‌اند. کما این‌که خود استاد تیموری نیز به گمان نگارنده این سطور، درخشش اصلی خود را در حوزه پژوهش بروز داده است. به‌ویژه در زمینه تک‌نگاری های سودمند و قوی بنیانی که در معرفی عمیق و دقیق خوشنویسان معاصر رقم زده است.
در مجموع از آثارچاپ و منتشرشده استاد تیموری طی سالیان گذشته، اعم از آثار پژوهشی و آلبوم‌های خوشنویسی چاپ شده، کارنامه رنگین بالابلندی را می‌توان ارائه کرد.
تحلیل آثار خوشنویسی نمایشگاه حج در آیینه قرآن و ادب
با مرور این آثار خوشنویسی و پژوهشی، می‌توان به این نتیجه رسید که کاوه تیموری، خوشنویسی معناگراست.
هرچند که در ذات هنر خوشنویسی نمی‌توان تمایزی بین صورت و معنا قائل شد، اما شماری از خوشنویسان محقق، از جمله تیموری، با انجام مطالعات ادبی و اجتماعی، مطالب غنی و برتر را در آن حوزه‌ها کاویده و سپس بر اندام آن مضامین فاخر، که بیشتر شامل ناب‌سروده‌هایی از گنجینه بی‌کران زبان فارسی است، لباس دلنشین و دلبرانه هنر را می‌پوشانند.
در این مرحله، هنرمند خوشنویس با تلفیق حُسن معنی و جمال صورت، هم حق گویندۀ متون ادبی را به خوبی ادا می‌کند، و هم برای بیننده اهل دل، ارمغان بصری تازه‌ای فراهم می‌سازد.
استاد تیموری در نمایشگاه اخیر خود «حج در آیینه قرآن و ادب» نیز به خوبی این وظیفه را ادا کرده و از عهده صیادی معنا به‌خوبی برآمده است. قطعات منتخب این نمایشگاه، بسیار شسته و پاکیزه و هنرمندانه تنظیم شده‌اند. علاوه بر انتخاب‌های بجا و درست، هر قطعه از فضاسازی و صفحه‌پردازی زیباشناسانه قابل‌قبولی برخوردار است، و کمتر به ترکیبی برمی‌خوریم که برای برقراری تناسبات زیبایی‌شناسانه، تلاشی اساسی صورت نگرفته باشد.
تکرار پی‌درپی برخی قطعات برای رسیدن به حدی از زیبایی و دلخواهی، نشان می‌دهد که هنرمند هنوز و همچنان در مسیر بیشتر آموختن و تجربه اندوختن است. او چنان که خود اذعان می‌دارد، خوشنویسی همچنان پویا در مسیر کمال است و به هیچ‌وجه خود را کمال‌یافته به‌شمار نمی‌آورد. در هر اثر عرضه شده در این نمایشگاه به‌طور معمول برجسته‌ترین فراز معنایی در مرکز تابلو با قلم کتیبه و جلی نگارش یافته و سپس با حاشیه‌نگاری و البته ترجمه متون عربی، به‌خوبی پرورش و تکامل پیداکرده است. همین توجه به معنا و ترجمان متون عربی، اعمّ از آیه و حدیث، نشان‌دهنده نگاه عمیق هنرمند به جایگاه رفیع زبان فارسی و نقش محوری آن در تعامل مخاطبان فارسی‌زبان با عالم معناست.
یکی از ویژگی کمتر دیده شده در آثار معاصرین، صفت دَوَران‌نویسی سطر‌های حاشیه‌ای است که در تابلوهای تیموری به عنوان صفت غالب دیده می‌شود و می‌توان این صفت را متأثر از آثار استادان معاصر همچون استاد امیرخانی دانست. تیموری طی سالیان متمادی، ضمن خوشه‌چینی از کلاس‌های آموزشی استاد امیرخانی، نزدیک به دو دهه از عمرش را صرف مطالعه و پژوهش عمیق و تحلیل آثار این استاد برجسته در کتاب «راز خط» نموده است، و طبیعی است که این شگرد استاد در شاگرد مکتب او اثری ماندگار برجای گذاشته باشد.
این دوَران‌نویسی با دورگرفتن در قطعه به ایجاد حرکت و پویایی کمک کرده و چشم خواننده را در نمایش سیر حروف و کلمات، دچار شورانگیزی و دلفریبی می‌کند.
دَوَران‌نویسی که شماری از خوشنویسان در قطعات خود از آن بهره می‌گیرند، تلاشی زیباشناسانه است که شاید زحمت نگارش آن چند‌برابر سطرنویسی معمول باشد. برای اینکار، خوشنویس باید درک درستی از کرسی و الزامات دَوَران‌نویسی پیداکند. تیموری در این قطعات در فرایندی پرزحمت، پس از آزمون و خطاهای پرشمار، اندک‌اندک به نتیجه دلخواه خود و زیباپسندی خاص خویش رسیده است. اگرچه که ممکن است با میزان زیبایی مطلوب و ایدئال، همچنان او را در این راه خوشنویسی جست و جو گر بدانیم.
ویژگی بعدی هفتاد اثر فاخر نمایشگاه«حج در آیینه قرآن و ادب» این است که مضامین علاوه بر آن که تازه و بکر هستند، برای اولین بار در لباس تابلوهای خوشنویسی عرضه می‌شوند. اصولاً یکی از مشکلات عالم خوشنویسی معاصر، تکرار آثار دیگران و تقلید مضمون منتخب پیشینیان یا معاصران است. در یک آسیب‌شناسی کلی، از جمله معضلات خوشنویسان نسل جدید، کم‌کاری آنها در متن‌‌خوانی و تلاش اندک‌شان در جهت یافتن موضوعات و مضامین ناب از دل متون برای خوشنویسی است. چیزی که اتفاقاً در استاد تیموری شکل دیگرگونی به خود گرفته و شاهد تلاشی فراگیر از سوی ایشان برای صیادی معنی از دل اقیانوس متون ادب فارسی هستیم.
ازمنظر ارزش زیباشناختیِ آثار، برخی از خوشنویسان بازدیدکننده بر این باور بودند که این آثار، اثرانگشت و امضاء شخصی او را در خود متجلی کرده است. به همینسان برخی استادان خط قائل بودند که سیر تکامل آثار تیموری در این نمایشگاه به نسبت نمایشگاه قبلی (اردیبهشت ۱۴۰۱ با عنوان سلام بر مدافعان سلامت)کاملاً مشهود بوده و رسیدن به زبان شخصی و قلم اختصاصی در هنر خوشنویسی را برای وی متصور کرده است. تیموری در این تابلوها با ابداع ترکیب‌های چشم‌نواز و استفاده از روش ترکیببندی و دَوَران‌نویسی، ظرفیت‌های زیباشناختی خط نستعلیق را پیش چشم خواننده نکته‌بین قرار داده است. خواننده‌ای که فضیلت‌ها و معنویت‌های آیین مقدس حج را در قالب نظام هندسی خط نستعلیق و آرایه‌های تزئینی دلنشین به نظاره می‌نشیند. کمان‌کشی ماهرانه تیموری در کاربست اقلام کتیبه، جلی، مشقی، سرفصلی و کتابت نیز نشان می‌دهد که او طی سالیان اخیر، به خوشنویسی دائم المشق بدل شده است و جامعه خوشنویسی و علاقه‌مندان هنر مردمی خط، هرساله میوه تلاش‌های او را در قالب نمایشگاه و آلبوم و کتاب تازه به تماشا می‌نشینند.
می‌توان مطرح‌ترین دلیل توفیق تیموری را در به انجام رساندن ایدههایش، دلبستگی تام و تمام او به موضوعات مورد نگارش دانست. به عنوان مثال از او شنیدم که بابرپایی این نمایشگاه، وامداری خود را به آیین عبادی مقدس و جامع حج اداکرده است. براین اساس، در بخشی از بیانیه این نمایشگاه که به قلم او تحریر شده، چنین می خوانیم: «آیین مقدس حج، یادآور زیباترین لحظات عاطفی و عشق‌ورزی در محضر معبود ازلی است. خواجه عبدالله گفته است:
«حج نمودن، تماشای جهان است.» و نظامی سروده است: «قبله‌گاه همه سپید و سیاه»، خانه زیبای کعبه است.دلسوخته بی‌نوایی نیز در بارگاه حرم الهی زمزمه سرداده که:«چه عطر دلگشایی پردۀ این آستان دارد». از آن بهتر این‌که آنجا حریمی است که دل‌ها به خودی خود نرم می‌شوند و در آن دیار انس و شوریدگی:
هرکه را بنگرم، رضا جویم
هرکه یاد آرمش، دعا گویم
درهمین آوردگاه ایمان است که خداوند به بندۀ دلداده‌اش که جمال کعبه و وسعت نورانی حج او را در کام خود کشیده، تولدی دوباره را عنایت می‌کند. گویی فرشته‌ای پیامآورِ عرش الهی است که خطاب به بنده از خود گذشته‌اش می‌گوید: «بیشتر در خانه‌ام بنشین، صفا آورده‌ای» و بازخوانی این حدیث شوق، غایت آرزوی حاجیان عارف و معتکفان بیت عتیق است. زیرا به قول سعدی:«نگویند از حرَم اِلا به محرم».
در یک نگاه فراگیر، آنچه را که خواننده اهل معنی در این تابلوها می‌نگرد، حاصل همنشینی با مضامین والای قرآنیِ حج و مرتبط با شخصیت نورانی رسول مکرّم اسلام و گزیده‌ای از روایات دینی و ناب‌سروده‌های فارسی است. شماری از اشعار نغز که یادآور منزلگاه‌های عرفانی حج هستند و باورمندانه به‌رشته تحریر درآمده‌اند تا بینندۀ دلداده با آنها همدلی و همذات‌پنداری کند.
شاید این روایات که در پرده خط نستعلیق مُصَور شده، حکایتِ عاشقِ گم‌کرده‌راهی است که از دوردست‌ها و بر بال و پر هنر به زیارتخانه دوست رفته است. بر این اساس اگر آثار مزبور از منظر تکنیک و اجرا از صافی نقد و نظر عبورکنند، شاید شوری بر نینگیزند، اما اگر با میزان و معیار دلبستگی به مضمون و مهر به خوشنویسی به عنوان «خودِ دیگرِ من» ارزیابی شوند، شاید که صفا و جلایی به جان و ضمیر بیننده عاشق ارزانی دارند.
این‌گونه آنچه از تماشای تمامی این آثار در ذهن و ضمیر مخاطبِ اهل دل دریافت می‌شود این است که سیر و سلوکِ الهی حج با ریاضت مشاقی و خط‌نویسی در شاهراه مناسک گذر، ناخودآگاه به هم می‌رسند. این گوهرِ درخشان، زمانی تلألؤ دو چندان می‌یابد که هدف اصلی این دو سلوک، یافتن کعبه مقصود است.
خوشا به حال رهروان کعبۀ جان و دلدادگان عرفان در سنّت خوشنویسی که این طریق مشترک را با پای شوق طی می‌کنند و در این مسیر نورانی هرچه که می‌بینند، فقط اوست و لاغیر. »
سیر و سلوک خوشنویسانۀ تیموری در سپهر خوشنویسی معاصر، دارای پیام‌های سختکوشی و مداومت در مشق عملی و ابداعِ موضوع است. او معتقد است هر تلاش مستمری که آغاز و انجام آن بیش از یک سال برای تدارک نمایشگاه صرف وقت نیاز دارد، معمولاٌ به نگارش چهار یا پنج تابلوی ماندگار می‌انجامد. اما در هفتاد تابلو این نمایشگاه، استاد تیموری به قول استاد محمدصادق احدپور، پانزده تابلوی ارزشمند نگاشته که شاید روزنه‌ای به تاریخ هنر دیریاب خوشنویسی گشوده باشد.
از نگاهی دیگر، وجه تمایزآثار هنری تیموری در پیوند زدن نهاد‌های مهم اجتماعی با سنت مردمی خوشنویسی است. نهاد آموزش و پرورش، نهاد بهداشت و درمان، کار و کارآفرینی، آیین نوروز و… .بر این اساس او به عنوان یکی از پویشگران سختکوشِ این شیوۀ کاربردی خط، فعالیت‌های برجسته و در خور اعتنایی را به محضر مخاطبان خود ارائه کرده است.
خوشبختانه کارهای تیموری در نمایشگاه خوشنویسی حج در آیینه قرآن و ادب، ریاضت کشی برای همانندسازی با خط سایر استادان نیست. هرچند که رابطه تاثیر و تاثر و الهام، همیشه در هنر خوشنویسی وجود دارد. اما در این مورد در آثار نمایشگاه در حدّ تناسبات بوده و از شبیه سازی و تاثر شدید خبری نیست. در حالی که می‌دانیم تقلید صرف، یکی از مشکلات خوشنویسی معاصر است.
او در این تابلوها، کم یا زیاد یا بالا و پایین، خودش هست و به همین دلیل همچنان جوینده است و هر نوع همگونی‌هایی که با آثار دیگران دیده می‌شود، نشانۀ مطالعه و مشقِ نظری او در خوشنویسی قدیم و معاصر است. برای استاد تیموری همین نتیجه از آثار نمایشگاه کافی است که دود چراغ خورده‌ها و استخوان نرم کرده‌های خط بر شمار قابل توجهی از آثار وی انگشت تایید و مُهر زیباشناسانه نهاده‌اند.
توفیق دیگر تیموری این است که بخش قابل توجه تابلوهای نمایشگاه در موسم حج در قالب پوستر چاپ شده و در معرض دید زائران حرم الهی و حرم نبوی در مکه مکرّمه و مدینه منوره قرار گرفته است. همچنین همین تابلوهای ارزشمند در تمام فرهنگسراهای تهران و نگارخانه‌های متروی پایتخت در معرض دید مردم نیز قرار گرفته‌اند.
این تلاش تیموری که به پیوند هنر شریف و اسلامی خط با عامۀ مردم منجر شده، حرکت مبارکی است که درکارهای قبلی او نیز مشهود بوده و همچنان تداوم دارد. امید آنکه تکامل شیوه اختصاصی تیموری چه در بُعد صورت و چه در بُعد معنا با همت مستدام او در فزونی باشد.
به تمام خوانندگان گرامی پایتخت توصیه می‌شود که تا نوزده تیر ماه ۱۴۰۲ به دیدار ضیافت روحانی نمایشگاه حج در آیینه قرآن و ادب بشتابند و از خزائن معنوی و لحظات شورانگیز و عاطفی آن در موزه امام علی( واقع در خیابان ولیعصر، بلوار اسفندیار، پلاک ۳۵) بهره گیرند.
احسان‌الله شکراللهی – خوشنویس و خط پژوه
منبع: روزنامه اطلاعات