میراث مکتوب- عدالت سیاسی در حکمرانی، یکی از اهداف بشر برای نیل به یک رویکرد فرهنگی و اجتماعی مسالمت‌آمیز در ساختار حکومت‌ها طی طول تاریخ بوده است. عنصری نامیرا که دستیابی به آن، همچون اکسیر زندگانی در تمام اعضا و جوارح مادی و معنوی یک جامعه انسانی ساری و جاری می‌شده و منجر به بقای حکومت در اعصار گوناگون شده است.
هرکجا مشی و منش عدالت‌مدارانه جای خود را به جامعه طبقاتی و بی‌عدالتی ناشی از آن داده، فروپاشی و خسران را برای حکومت سیاسی به همراه داشته است که امری اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌شود. کتاب «از نظم کیهانی تا عدالت سیاسی در عهد ساسانی» اثر علی جهانگیری به بررسی چگونگی تأثیر مفاهیم نظم کیهانی بر عدالت سیاسی در دوره تاریخی ساسانیان می‌پردازد.
ساختار حکومتی و قانونی ساسانیان
در این کتاب، ساختار حکومتی و سیستم حقوقی ساسانیان مورد بررسی قرار می‌گیرد. ساسانیان به‌عنوان یکی از قدرتمندترین سلسله‌های ایران باستان، نظامی پیچیده و منظم از قوانین داشتند که مبتنی بر آموزه‌های زرتشتی و نظم کیهانی بوده است. در این دوره، پادشاهان ساسانی به‌عنوان نمایندگان نظم کیهانی بر روی زمین، وظیفه حفظ این نظم را بر عهده داشتند. آن‌ها نه‌تنها مسئولیت اداره امور دنیوی را داشتند، بلکه اجرای عدالت الهی را نیز بر عهده داشتند.
یکی از موضوعات مهم کتاب، بررسی چگونگی نفوذ مفاهیم کیهانی در ساختارهای سیاسی و اجتماعی است. نویسنده نشان می‌دهد که چگونه اندیشه‌های مربوط به نظم کیهانی، مبنای مشروعیت بخشی به سلطنت، قوانین اجتماعی و روابط بین مردم و دولت بوده است. به‌عنوان‌مثال، مفاهیم کیهانی در تدوین قوانین مربوط به مالکیت، ازدواج و حتی جنگ و صلح تأثیرگذار بوده و حاکمان ساسانی تلاش می‌کردند تا این مفاهیم را در همه ابعاد زندگی اجتماعی به‌کار گیرند.
دین در دوران ساسانیان
دین زرتشتی در دوره ساسانیان نه‌تنها یک دین رسمی بود، بلکه به‌عنوان مبنای مشروعیت‌بخشی به قدرت سیاسی و اجتماعی حاکمان نیز عمل می‌کرد. مفاهیم دینی مانند «اشه» (نظم راستین) و «دروغ» (هرج‌ومرج و بی‌عدالتی) نقش کلیدی در تعریف مفاهیم عدالت و ظلم ایفا می‌کردند.
در این نظام، هر عمل یا تصمیمی که منجر به بی‌نظمی در جامعه می‌شد، مخالف نظم کیهانی تلقی می‌شد و باید توسط حاکمان اصلاح می‌شد تا جامعه به تعادل برسد. یکی از نقاط قوت کتاب، تمرکز نویسنده بر مفاهیم فلسفی و دینی نظیر «نظم کیهانی» است. نویسنده در این اثر تلاش کرده است تا نشان دهد چگونه این مفاهیم که از باورهای زرتشتی سرچشمه می‌گیرند، نه‌تنها به‌عنوان راهنمایی برای نظم طبیعت، بلکه به‌عنوان الگویی برای سیاست‌گذاری‌های حکومتی نیز عمل کرده‌اند. این نگاه جامع و ترکیبی به دین و فلسفه در تحلیل سیاست، یکی از نکات مثبت و نوآورانه کتاب است.
یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب، تلاش نویسنده برای اثبات این نظریه است که دین زرتشتی و مفاهیم کیهانی، ستون‌های اصلی سیاست ساسانیان بودند. از دیدگاه جهانگیری، پادشاهان ساسانی به‌عنوان نگهبانان و نمایندگان نظم کیهانی بر روی زمین عمل می‌کردند. این امر به‌وضوح در رابطه میان دین و سیاست در این دوره نشان داده‌شده است. بااین‌حال، می‌توان این موضوع را موردنقد قرارداد که نویسنده بیش‌ازحد بر این نظریه تأکید کرده و به جنبه‌های دیگر نظیر تأثیر روابط بین‌المللی و جنگ‌ها بر سیاست ساسانیان کمتر توجه کرده است.
منابع تاریخی کتاب
کتاب به‌طور گسترده‌ای از منابع تاریخی و متون دینی، به‌ویژه نامه تنسر، استفاده کرده است. این امر به غنای مطالب افزوده و به خواننده اجازه می‌دهد تا با مبانی فلسفی و دینی که در پس سیاست‌های آن دوره نهفته بوده، آشنا شود. بااین‌حال، یکی از نقاط ضعف کتاب می‌تواند عدم استفاده کافی از منابع باستان‌شناسی یا تحلیل‌های اجتماعی – اقتصادی معاصر باشد که می‌توانست دیدگاهی جامع‌تر نسبت به روابط میان نظم کیهانی و عدالت سیاسی ارائه دهد.
یکی دیگر از جنبه‌های ارزشمند کتاب، بررسی دقیق ساختارهای حکومتی و قانونی ساسانیان است. نویسنده با بهره‌گیری از متون و شواهد تاریخی، نشان می‌دهد که چگونه قوانین ساسانیان به‌گونه‌ای تنظیم‌شده بود که با نظم کیهانی تطابق داشته باشد. این رویکرد تحلیلی به سیاست و قانون در دوران ساسانیان، به خواننده کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از سازوکارهای حکومتی آن دوره پیدا کند.
به نظر می‌رسد یکی از موضوعاتی که می‌توانست به غنای بحث کمک کند، بهره‌گیری بیشتر نویسنده از نگاه تطبیقی با دیگر امپراتوری‌های هم‌عصر است. اگرچه نویسنده به‌خوبی تأثیر نظم کیهانی بر عدالت سیاسی در ایران ساسانی را تحلیل کرده است، اما مقایسه این مفاهیم با دیگر تمدن‌ها نظیر روم یا چین باستان می‌توانست به درک بهتر نقش این مفاهیم در بستر جهانی کمک کند. بررسی اینکه چگونه مفاهیم مشابهی در دیگر فرهنگ‌ها به کار گرفته‌شده‌اند، می‌توانست به غنای بیشتر این پژوهش بیفزاید.
توجه به مفاهیم فلسفه سیاسی
نویسنده توانسته است مفاهیم پیچیده فلسفی و دینی را به زبانی ساده و قابل‌فهم برای خوانندگان عمومی‌تر توضیح دهد. این ویژگی کتاب را برای طیف گسترده‌تری از مخاطبان قابل‌دسترس می‌کند، اما ممکن است خوانندگان متخصص به دنبال تحلیل‌های عمیق‌تر و جزئیات بیشتری در برخی از بخش‌ها باشند.
کتاب «از نظم کیهانی تا عدالت سیاسی در عهد ساسانی» یک اثر جامع در حوزه تاریخ ایران باستان و فلسفه سیاسی است. نویسنده با تحلیل دقیق و مستند، تلاش کرده است تا نشان دهد چگونه نظم کیهانی به‌عنوان یک مفهوم دینی و فلسفی، تأثیر عمیقی بر سیاست و عدالت در دوره ساسانیان داشته است. بااین‌حال، نقدهایی نظیر عدم توجه کافی به تحلیل‌های تطبیقی و استفاده کمتر از روش‌های پژوهشی مدرن، همچنان وجود دارند. این کتاب برای دانشجویان و علاقه‌مندان به تاریخ ایران و فلسفه سیاسی می‌تواند مفید باشد، اما ممکن است برای متخصصان حوزه‌هایی چون باستان‌شناسی یا جامعه‌شناسی، لزوم تطابق موضوعی با مستندات موجود را به همراه داشته باشد.
این کتاب تلاشی است برای درک رابطه میان فلسفه، دین و سیاست در دوره ساسانیان و نشان دادن اینکه چگونه مفاهیم فلسفی و دینی، در قالب سیاست‌ها و قوانین حکومتی پیاده می‌شدند. نویسنده در این اثر، با تکیه‌بر منابع تاریخی و متون دینی، تصویری جامع از این رابطه پیچیده ارائه می‌دهد و خواننده را به تفکر در مورد تأثیرات این مفاهیم بر عدالت سیاسی در دوران معاصر دعوت می‌کند. این کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ ایران باستان، فلسفه سیاسی و مطالعات دینی بسیار ارزشمند است و می‌تواند درک بهتری از ریشه‌های عدالت و نظم در تاریخ ایران به دست دهد.
هانی رستگاران
منبع: ایبنا