میراث مکتوب- مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، سیصد و پنجاه و هشتمین اثر از آثار خود را به انتشار اثری از حمداالله ابی‌بکر بن زین‌الدین حمدالله المستوفی القزوینی با عنوان «نُزهَة القُلوب» اختصاص داد. این اثر نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ 4517 کتابخانۀ فاتح (استانبول) کتابت 885 قمری است. مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب «نُزهَة القُلوب» را با مقدمۀ انگلیسی دنیز اِگل و مقدمۀ فارسی علی صفری آق‌قلعه (مدیر بخش پژوهش مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب) منتشر کرده است.
اِگل در مقدمۀ خود که توسط مصطفی امیری ترجمه شده است، پس از پرداختن به سالشمار زندگی این مورّخ و جغرافی‌نویس ایرانی، نوشته است که حمدالله با حکم غازان‌خان در منصب مستوفی‌گری در قزوین، ابهر، زنجان و طارمَین (سُفلی و عُلیا) خدمت کرده و در مباحثات برگزار شده که به همت وزیر اتفاق می‌افتاد به تاریخ علاقه‌مند شد و همین امر مشوّق وی در نگارش آثار تاریخی بود.
از منظر اِگل، حمدالله مستوفی دارای تألیفی به نام تاریخ گزیده در تاریخ عمومی جهان است. « نُزهَة القُلوب» معروفترین اثر حمدالله است که نخستین اثر جغرافیایی به زبان فارسی نیز میباشد که در آن حمدالله بیش از آثار تاریخی خود علاقه‌اش به ایران را نمایان ساخته است. وی دلیل نگارش این اثر را در این می‌داند که اکثر دانش مربوط به خلق جهان در آثار جغرافی‌نویسان عرب یافت شده و اثری فارسی در این زمینه وجود ندارد. درک وی از ایران تا حدودی درکی سنتی است. وی ایران را به جهان اسلام با مرکزیت حجاز می‌داند نه امپراتوری مغول.
اِگل، شهرت حمدالله مستوفی در « نُزهَة القُلوب» را در مقالۀ سیوم (سوم) ارزیابی کرده است. متن این اثر مزیّن به تصاویر و نقشه‌های متعددی دربارۀ جایگاه ستارگان، طول و عرض جغرافیایی هفت اقلیم و نقشه‌های دستِ اولی است که در آثار پیش از «نُزهَة القُلوب» یافت نمی‌شود.
علی صفری آق‌قلعه، پژوهشگر و نسخه‌شناس، نیز مقدمه‌ای بر این اثر نوشته است.
وی « نُزهَة القُلوب» را دارای «فاتحه»، سه «مقاله» و یک «خاتمه» معرفی کرده و به این نکته اشاره کرده که حمدالله مستوفی در جای جای کتاب به تاریخ نگارش اثر یعنی سال 740 قمری پرداخته است. بنا به نوشتۀ آق‌قلعه گویا اثر دیگری به گفتۀ خود مستوفی به نام «نمودار الثوابت» توسط وی تألیف شده است که نسخه‌ای از آن موجود نیست.
وی در ادامۀ مقدمۀ خود، «نُزهَة القُلوب» را اثری حاصل از تدوین اطلاعات پراکندۀ چند منبع با افزودن اطلاعاتی از سوی حمدالله دانسته است. به گفتۀ آق‌قلعه، با اینکه حمدالله در تدوین و نظام‌بخشی این اثر موفق بوده اما باید این را هم در نظر داشت که بخش‌های کتاب از دیدگاه ارزش اطلاعات، دارای فراز و نشیب هستند؛ به عنوان مثال بخش جانورشناسی دارای مطالب بدیع نیست. از سوی دیگر «نُزهَة القُلوب» در برخی بخش‌ها دارای اطلاعات سودمند و قابل توجهی است، به‌ویژه در مواردی که حمدالله به گردآوری و ارائۀ مطالب دیوانی یا اطلاعات اجتماعی روزگار خود پرداخته، اثر او قابل توجه است.
آق‌قلعه با پرداختن به اهمیت زبانی «نُزهَة القُلوب» به شعرهای فارسی مندرج در این اثر نیز پرداخته و در ادامه اطلاعات اجتماعی و نقشه‌ها را از دیگر وجوه اصلی «نُزهَة القُلوب» دانسته است.
وی دربارۀ انتخاب این نسخه برای انتشار نوشته است که رونویس‌های نسبتاً فراوانی از «نُزهَة القُلوب» در ادوار پیشین نوشته شده است. برای گزینش نسخه‌ای مناسب برای چاپ عکسی به جستجو و گردآوری اطلاعات نسخه‌ها پرداخته شد و تا جایی که امکان داشت، تصاویر نسخه‌ها فراهم آمد تا گزینۀ مناسبی برای چاپ اختیار شود. نسخۀ در دست خوانندگان به شمارۀ 4517 در کتابخانۀ فاتح (استانبول) نگهداری می‌شود. نسخه در سال 885 قمری، توسط کاتبی به نام انوری بن بیانی به خط نستعلیق کتابت شده است. نسخه دارای 354 برگ و هر صفحه دارای 19 سطر است. عناوین و سرفصل‌ها به قلم هم‌اندازۀ متن به رنگ سرخ نوشته شده است. بر فراز آیات، احادیث و عبارات عربی خطی سرخ‌رنگ کشیده شده است.
«نُزهَة القُلوب» دارای سه مقاله است. حمدالله مستوفی مقالۀ نخست را در ذکر تکوین موالید ثلاثه نگاشته است. مقالۀ دوم در ذکر نوع انسان است و مقالۀ سوم که از نظر کارشناسان مهم است، دربارۀ وصف بلدان و ولایات و بقاع است.
«نُزهَة القُلوب» اثر حمدالله مستوفی به صورت نسخه‌برگردانِ یکی از نسخه‌های قدیمی در کتابخانۀ فاتح (استانبول) به بهای 340 هزار تومان از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
علاقه‌مندان می‌توانند برای اطلاعات بیشتر و دریافت این اثر تاریخی با شماره تلفن 66490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی