گزارش نشست 95: «نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ماتناداران ارمنستان و معرفی نسخه‌ای نفیس از شاهنامه»

در ابتدای این نشست دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب ضمن خیر مقدم به دکتر ایوت تجریان با توضیحاتی دربارۀ نسخه های خطی فارسی موزۀ ماتناداران ارمنستان گفت: سالهاست که منتظر بودیم تا کارشناسی از نزدیک ما را از نسخ خطی مانتاداران آشنا سازد تا  بتوانیم کار مشترکی برای چاپ آثار فارسی به برکت این آشنایی پیش بگیریم.

طبق گزارشی که در جلد اول کتاب «گنجینه‌های دستنویس‌های اسلامی در جهان» ویرایش جفری راپراز انتشارات مؤسسۀ اسلامی الفرقان در لندن آمده در ارمنستان دو محل نگهداری نسخ خطی ذکر شده است؛ یکی کتابخانه دانشگاه دولتی ایران و دیگری مؤسسۀ نسخ خطی قدیمی مسروپ ماشتوتس معروف به ماتناداران.

چون هیچ فهرستی از کتاب‌های دانشگاه تا آن زمان چاپ نشده بود، هیچ اطلاعی از تعداد نسخ فارسی یا عربی آن هم ارائه نشده بود، اما طبق این گزارش 2250 نسخه به زبان‌های فارسی500 نسخه، عربی 1000 نسخه و ترکی 750 نسخه در ماتناداران معرفی شده است.

کلمه ماتناداران که در ترجمۀ مقاله ای از آقای آبگاریان در معرفی تفصیلی ماتناداران آمده است، به مادناداران ترجمه شده، به هر روی معنی این کلمه یعنی حافظ و نگهدارنده نسخ خطی. نمی دانم این کلمه آیا ارتباطی با متن عربی و ماتن که نویسنده متن هست دارد یا نه؟

بعد از ساختن الفبای ارمنی توسط مسروپ ماشتوتس در قرن پنجم میلادی، ایدۀ جمع و نگهداری نسخ خطی مطرح شد تا این که در سال 1950 رسماً به یادبود مسروپ ماشتوتس مؤسسۀ ماتناداران به نام مؤسسۀ نسخ خطی مسروپ مشاتوتس به منظور نگهداری و مرمت نسخ خطی و مرمت و بازسازی آثار و نقاشی‌ها تأسیس شد.

وی سپس به نسخ خطی موجود در این کتابخانه اشاره کرد و گفت: طبق آخرین گزارش‌ها در حال حاضر این مؤسسه 23000 نسخه خطی و بیش از 30000 سند در بردارد. تعداد 470 نسخۀ فارسی و 1500 سند فارسی در موضوعات تاریخی، پزشکی و علمی وجود دارد که تاکنون 4 جلد از مجموع این اسناد آرشیوی منتشر شده است.

در سال 1956 نخستین جلد از اسناد فارسی آرشیوی که مربوط به احکام و فرامین قرون 15 و 16 میلادی ازدورۀ قراقویونلوها و بعد شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی و دیگران بود منتشر و توسط هاکوب پاپازیان تحقیق، تحشیه و به ارمنی ترجمه و بعدها دو جلد دیگر منتشر شد.

بخشی از نسخه های فارسی مربوط به تاریخ و فرهنگ و دانشهای ارمنی است که زمینه های تاریخی فرهنگ مشترک ایران و ارمنستان را نشان می دهد.

مؤسسۀ نسخ خطی قدیمی ماشتوتس در سال 1997 در حافظه جهانی سازمان علمی فرهنگی یونسکو به ثبت جهانی رسید. از نسخ خطی ارزشمند نسخه ای از کتاب نجات ابن سینا کتابت 1036 قمری به دست رشید بن صفی الدین سپهری نوشته شده است که بخش ریاضی آن در حدود 10 برگ افزوده ای از ابوعبید جوزجانی شاگرد ابن سیناست که مرحوم دانش پژوه آن را به صورت عکسی چاپ کرد.

در سال 1586 سیمون آبارتس کتابی دربارۀ جنگ ایران و عثمانی و سقوط تبریز نوشت که برای مطالعات ایران شناسی ترجمۀ آن خیلی مهم هست و گیلانتسی نیز دربارۀ محاصره اصفهان به دست افغانها کتابی نوشته است.

از دیگر نسخه های ارزشمند موجود در این موزه می توان به همایون نامه، نسخه ای است مربوط به قرن هفتم، نسخۀ نفیسی از خسرو و شیرین با دو مینیاتور زیبا مربوط به قرن نهم قمری و 15 میلادی، خمسه نظامی کتابت سال 1778 میلادی با 38 مینیاتور،نسخۀ نفیس شاهنامه با 56 مینیاتور کتابت سال 1830 میلادی، نسخۀ خطی گلستان که ادعا شده قرن هشتم به خط نستعلیق به قلم محمد سعدی شفیق شیرازی که چون نستعلیق به قرن نهم به بعد رشد کرده احتمالاً نسخه هم مربوط به نهم یا دهم باشد، اشاره کرد.

سپس دکتر ایوت تجریان از بخش نسخه های خطی کتابخانۀ ماتناداران ارمنستان با توضیحاتی دربارۀ نسخه های خطی نگهداری شده در این موزه گفت: ماتناداران در معنای لغوی مکانی است برای نگاهداری اسناد، متون خطی و کتاب‌های دستنویس قدیمی یا چاپی. نام کامل این بنیاد، ماتنادارانِ مسروپ ماشتوتس است که به نام ماشتوتس ابداع کننده الفبای زبان ارمنی، نامگذاری شده است. اطلاعات ما دربارۀ سابقۀ تاریخی ماتناداران در ارمنستان به قرن پنجم میلادی بازمیگردد. بر اساس سندی تاریخی، که متعلق به یکی از مورخان نامی این دوره به نام قازار پاربتسی است، مشخص میشود که در این تاریخ در اجمیادزین کتابخانه‌ای موجود بوده که متون و اسناد مهم را در آن نگاهداری میکردند. 

بر اساس یک سند تاریخی، در اوایل قرن پانزدهم میلادی، 132 نسخه کتاب به دست یکی از خوشنویسان آن دوره رونویسی و به کتابخانۀ اجمیادزین، که از 1441م کتابخانه ای منسجم از متون و کتابهای خطی داشته، اهدا شده است. این مجموعه، در قرن هفدهم میلادی با تلاش جمعی از روحانیان کلیسای ارمنی، که تمام سعی خود را صرف جمع آوری متون خطی موجود کرده بودند، بسیار پربارتر شد و به جرئت میتوان گفت که از این تاریخ، اجمیادزین صاحب ماتنادارانی منظم بوده که بسیاری از متون و کتابهای خطی را در خود جای داده.

از 1828م، پس از الحاق ارمنستان شرقی به روسيه تاریخ ماتناداران اجمیادزین وارد مرحلۀ نوینی شد. به همت بسیاری از روحانیان و شماری از محققان با بررسی متون و کتابهای خطی موجود در ماتناداران اجمیادزین نخستین فهرست از متون خطی موجود استخراج شد. این فهرست، که تعداد 312 نسخۀ خطی را شامل میشد، به زبان‌های فرانسوی و روسی ترجمه شده و در پترزبورگ به چاپ رسیده است.

اوايل قرن م 20 برای آنکه متون یاد شده از گزند احتمالی پیامدهای جنگ جهانی اول در امان بمانند، بخش اعظمی از نسخه های خطی موقتاً به مسکو انتقال یافتند. در این تاریخ، بسیاری از متون خطی متعلق به مراکز آموزش عالی ارمنیان در مسکو و تفلیس نیز به مجموعۀ موجود اضافه شدند.

وقتی مؤسسۀ نسخه های خطی قدیمی ماتناداران در سال 1959 تاسیس شد، مجموعه نسخ خطی شرقی توسط منابع سابق دولت کتابخانه عمومی مياسنيکيان، مؤسسه زبانهای شرقی لازاريان در مجموعه مسکو و دانشگاه دولتی ایروان افزایش یافته بود و دست خطها به ماتناداران منتقل شدند و در اندک زمانی، علاوه بر حفاظت و نگاهداری از متون مذکور، مرکزی تحقیقاتی نیز برای بررسی نسخه های موجود ایجاد شد. از آن تاریخ تاکنون، مجموعۀ ماتنادران ایروان یکی از مراکز تحقیقاتی مهم، به ویژه، در زمینۀ متون و نسخه های خطی است.

شمارِ موجود در کتابخانه‌ها و نسخه‌های خطي ارمنی موزه‌های جهان به حدود 30000 می‌رسد کـه بيشترين آنها در مجموعه ماتناداران گرد آمده است. ماتناداران ايروان حاوی مجموعه ای از 23000 نسخ خطی ارمنی، لاتين، عربی، فارسی، يونانی، هندی و غيره است که شامل موضوعاتی چون تاريخ، هنر، فلسفه، علوم، طب، زبان شناسی، ستاره شناسی، موسيقی ادبيات و غيره می شود.  3000نسخه خطی  به زبان های غير ارمنی می باشد که  تعداد 2750 نسخه در بخش نسخ حروف خانواده عربی ماتناداران نگهداری می شوند و 450 نسخه آن به زبان فارسی است. یکی از ارزنده ترين نسخ این گروه همایون نامه به خط فارسی (N. 561) است.

کهن ترين آثار مکتوب مـوجود در ايـن مجموعه مــربوط بـه قـرن های ٥ و ٦ م است کـه بـر روي ِ پاره های پوست آهو نوشته شده است. حجيم ترين نسخه ماتناداران کتابی است که حدودا 780 سال قدمت و 34 كيلو گرم وزن دارد و صفحات آن از 700 پوست گوساله تهيه شده و شامل 300 مقاله و رسالۀ علمي در موضوعات مختلف است كه توسط نويسندگان ارمنستان قديم و يا نويسندگان ديگر كشورهاي آن دوران به رشته تحرير درآمده است. كوچكترين كتاب ماتناداران نيز تقويمي جيبي است با قدمت 550  سال و وزن 19 گرم كه صفحات آن از پوست بره تهيه شده و خطوط آن توسط ميكروسكوپ خوانده مي شود.

اکثر نسخه های خطی تاریخی، شاعرانه و پزشکی فارسی قبلاً در اختیار ارامنه از تبریز، اصفهان، ایراوان، سالماست، مرند، خوی، مراغه، دربند، باکو، شیروان، آستاراخان، تفلیس بود. مجموعه ماتناداران فارسی، عربی و نسخه های خطی زبان ترکی به طور عمده از طریق جمع آوری و کمک های فردی یا نهادی به دست آمد. هسته اصلی بخش فارسی شامل دویست و یک قطعه مجموعه در کتابخانه اجمیادزین مقدس نگهداری میشد. در سال 1903 روحانی برجسته ارمنی داديان خاچیک، این مجموعه را با 30 نسخه خطی جمع آوری شده از روستاهای ارمنی نشين غنی کرد. وقتی قتل عام ارامنه اغاز شده بود نسخه هایی از سرزمین ویران ارمنی جمع آوری شد و به اجمیادزین مقدس انتقال يافت .

از 100000 اسنادی که در ماتناداران نگهداری می شود تعداد 1500 سند فارسي از جمله فرامين و احکـام شاهان و امراي محلي و احکام پـيشوايـان ديـني مـقامات مسـلمان؛ صـورت جـلسه هاي ديـوانـيِ ايراني عمدتا در زمينه فروش و وقف و حکومتي  اجاره املـک و دارايي ها؛ و اسناد مربوط به دعاوی اشخاص است. در ســال های 1965 تــا ٬1970 فــهرست اجـماليِ ايـن مـخزن در دو جـلد انـتشار نسخه های خطي يافت. از سال 1959 تا کنون٬ بيش از صد عـنوانِ آن بـه چـاپ رسـيده است. کتاب از مـتون کـهن همچنين فرامين فارسي٬ حاوي تصوير فرمان های شاهان ايراني به حکام ارمنستاني٬ در دو جلد٬ طي ســــال های1957-59 مـنتشر شــده است.

معرفی نسخه ای نفيس از شاهنامه) شمارۀ ۵۳۵)

شاهنامه به عنوان گنجینه تاریخی بود که در هر دوره تاریخی کاربرد ویژه ای داشت. پادشاهان و شاهزادگان به نسخه برداری و تهیه شاهنامه های مصوّر اولویت بسزایی می دادند که همواره نماد قدرت و مقام به شمار می رود.

سنت نسخه برداری شاهنامه تا اواخر قرن 19 میلادی ادامه پیدا می کند و آخرین نمونه های نسخ خطی حماسه متعلق به دورۀ قاجاریه است. این دوره حاصل شاهنامه های مصور متعددی است که در موزه های ایران و جهان نگهداری می شود.

در ماتناداران مخزن نسخ خطی ایروان سه نسخه شاهنامه محفوظ است که یکی از آنها تحت شمارۀ 535 نگاهداری می شود.اين نسخه در سال ۱۲۴۵ هجری / 1830 میلادی به دستور محمد کریم خان بیدشهری تهيه و محمد حسین ابن علی محمد اغاولی آن را به سمت تحریر در آورده است.

نسخۀ اصلی که شاهنامه ماتناداران نسخه برداری شده ظاهرا متعلق به قرن  16-17 میلادی و از مجموعه شاهنامه های بایسنقری است. نسخۀ مذکور با 386 برگ، با مقدمۀ منثوری (در صفحات 2ب تا 7ب) معروف به  مقدمۀ «جدید» یا «بایسنقری» می باشد. در مقدمه مزبور نویسندۀ آن با خیال­ پردازی و صحنه­ پردازی روایات مختلف دربارۀ فردوسی را به یکدیگر پیوند داده است. در نسخۀ مورد بحثمان شاهد تفاوتهای معدودی می شويم. مقدمه با دیباچه­ای به نثر مصنوع و متکلّف در ستایش خداوند و مدح پیامبر(ص) و اهل بیت او و خلفای راشدین و امیرزاده بایسنقر میرزا، بانی شاهنامه بایسنقر آغاز می­شود. از ویژگی های مقدمۀ نسخۀ 535  هجونامۀ سلطان محمود غزنوی است که در صفحه  4ب نوشته شده است. این هجونامه 38 بیت دارد و تلفیقی است از ابیات هجونامه هایی که در نسخ مختلف دیده می شوند و با هجونامه بایسنقری تفاوتهای محسوسی دارد.

در این نسخه گاهی با ضبطهای منحصر به فردی روبه­رو می شویم که نمی دانیم کاتب خودسرانه متن را تغییر داده است یا اینکه نسخۀ اساس او این ضبطها را داشته است(برگرفته از تحقيقات دکتر هاسميک گيرگوسيان).

در کتابت نسخهٌ شاهنامۀ 535  شاهد اشتباهات و بی­ دقتی­ های­  فراوانی می شويم. خطاط بسیاری از کلمات را غلط کتابت کرده و همچنين جای کلماتی را که نتوانسته بخواند خالی گذاشته است. در بعضی مواقع تذهیب­ کاران  جای کلمات خالی را با تزئینات پر کرده­ اند و گاهی هم خالی گذاشته اند. برای مثال می توان  به جدول اسامی شاهان در صفحه 7آ اشاره که نصف آن خالی از اسامی پادشاهان است.

از صفحه 7ب بخش اسطوره ای و پهلوانی متن اصلی حماسه شروع می شود. در دسته بندی روایتها و داستانها نیز کاتب خودسرانه بیشتر عناوین را تغییر داده یا از خود  نوشته است .اصولا هر روایت عنوان «آغاز داستان» دارد و دیباچه شامل زيرمجموعه های زیر است: در آفرینش خرد، در آفرینش عناصر، در آفرینش فلاک گوید، در آفرینش گوید، در آفرینش عالم گوید، در حالات خود و تالیف کتاب شاهنامه و چگونه ای گوید، در مدح سلطان محمود گوید.

نگارگری و تذهیب:

نسخۀ 535 شاهنامۀ ماتناداران شامل ۵۶ نگاره می باشد . محل کتابت و همچنين نام نقاش  (نقاشان) ذکر نشده است . متن را به قلم نسخ،  در چهار ستون و حاشيه ها ، هر ستون 27 سطر نوشته شده است. اين دستنوشته با مقوای آراسته با هنر زيرلاکی جلد شده است  .جلد از بيرون  مقوايی روغنی با صحنۀ حماسی و از اندرون  با نقش گل و مرغ و طرح لچک و ترنج بر زمينۀ رنگين است. حاشيۀ صفحه های اول و دوم نسخه، حاوی مقدّمه و نيز سرلوح آغاز متن مذهّب مرصّع است.

تاريخ تحرير ياد شده با دورۀ پادشاهی فتحعلی شاه قاجار هماهنگی می کند.  شاهان قاجار بيش از سلسله های ديگر ايرانی سعی می كردند تا در داخل و خارج ايران قدرت حاکميت خود را بوسيله هنر به نمايش بگزارند .فتحعلی شاه خود تمايل به سرودن شعر و توجه خاصی به هنر نقاشی و خطّاطی داشت، از اين رو هنرمندان خوش نويس فراوان و مشهوری در دورۀ وی فعاليّت و هنرنمايی نمودند که آثار بی بديل ايشان هم اکنون زينت بخش موزه ها و کتابخانه های  جهان است. اين پادشاه در دوران سلطنت خويش، نسخه های نفيس خطّی را جمع آوری و زمينهُ لازم را برای آفرينش آثار ارزشمند فراهم کرد. با بررسی نسخۀ مصور شاهنامۀ ۵۳۵، می توان به خصوصيات نگارگری در زمان قاجار و به ويژه دورۀ پادشاهی فتحعلی شاه پی برد.  نگارگران عصر قاجار از ادامۀ سنتهای ايرانی خودداری کردند و نخستين نکته ای که در اين شاهنامه جلب توجه می کند که اين شاهنامه با حمايت دربار تهيه شده است. در زمان قاجار نقاش برای اشراف دولتی کار می کرد و بايد چيزهائی می کشيد که مورد علاقۀ دربار می شد. در اين شاهنامه هم شاهد اين ويژگی می شويم.

رواج ديوارنگاری در کاخها و بناهای خصوصی و عمومی از ديگر جلوه های شکوفايی نقاشی اين دوره بود و تأثير مستقيم اين آثار در نگاره های شاهنامۀ قيد شده  به وضوح ديده می شود.

از آنجايی که فتحعلی شاه به داشتن درباری پرجلال و شکوه و انجام مراسم پر زرق و برق علاقه مند بود، به وضوح ديده می شود که  نقاش شاهنامۀ مورد بحث به مجالس بزم جای بخصوصی داده شده است. رقاص و نوازنده که مايه سرگرمی درباريان بودند از موضوعاتی هستند که نقاش با ضرافت و نازک بينی تمام کار کرده است. همانند کارهای هنری عصر قاجار در نقاشی های شاهنامۀ مذکور عناصری از قبيل جام، شراب و ميوه  ديده می  شوند.تار و دايره، ظروف مرصع و منقوش، کاسه و تنگ نيز از اين قبيلند.

از ميان حيوانات بيشتر آنهائی مورد توجه نقاشان قرار می گرفتند که با زندگی شاهان مناسبتی دارند. در صحنه های شکار به مراتب  شير، تازی، گراز و اسب ديده می شوند و در صحنه هائی که با جنگ در ارتباط هستند  گاهی فيلها هم به جمع می پيوندند.

شاهان بر صندلی بزرگ و تخت مانندی نشسته اند. تاج و لباس پادشاهان با لباس و کمربند و ترکش و شمشير مرصّع عصر قاجار به چشم می آيند. زنان و مردان هم با جامۀ مردمان قاجار آراسته شده اند و به وضوح می توان گفت که لباس ها همه فاخرند. نقاش در ترسيم نقش ها، طرح روی لباس و پرداختن به ريزه کاری و ظرافت، همانند مينياتوريستهای مکتبهای گذشته هنرنمايی می کند.

در برخی از نگاره ها چشم اندازی از معماری نسبتا ساده ای در پسزمينه به چشم می خورد.در اينجا معماری خلاصه می شود به چند ديوار، در و طاقچه با خطوط ناموازی و درهم.

نگارگری اين شاهنامه  همانند کارهای اين دوره  باشکوه ولی از نظر محتوای فکری و حسی سطحی است. نقاش طبق قواعد معين و شناخته شده ای نقاشی می کند و  خصوصيات هنريش شخصی نيست.

از ديگر خصوصيات شاخص اين تصاوير ترکيب بندی متقارنی است که يکايک اين کارها برخوردارند.

مجلس «خان هفتم-کشتن ديو سفيد بدست رستم» از مهمترين موضوعاتی است که نقاشان از شاهنامه الهام گرفته و معمولاً در نگاره ها گنجانيده اند. در شاهنامۀ مورد بحث  اين موضوع در صفحه (48 آ) به تصوير کشيده شده است. در اينجا شخصيتهايی ديده می شوند که در ديگر شاهنامه ها مرسوم نيستند. برای مثال در شاهنامۀ منسوب به عبدالرشيد ديلمی، شاهنامۀ بايسنقری، شاهنامۀ  سلطان ابراهيمی فقط مراسم رزم رستم و ديو سفيد ديده می شود با اولاد که به درخت بسته شده است در حالی که در پسزمينۀ نگارۀ ما سربازان و ديوها ديده می شوند که ناظر صحنۀ نبرد هستند.

از نظر رنگ پردازی بايد گفت که اکثراً طيف های مختلف رنگهای گرم به خصوص قرمز ديده می شوند. رنگهای صورتی، بنفش و آبی هم جای ويژه ای به خود دارند. طلائی آن رنگی است که نقاش با استفاده از آن تعادل بين بقيۀ رنگها برقرار می کند. مشخص است که نقاش به عامل  ريتم در رنگبندی اهميتی اساسی داده است.

ويژگيهای ساختاری و هنری شاهنامۀ مصوّر ماتناداران به شمارۀ ۵۳۵   با اينکه اصالت و متانت نگاره های کهن را ندارد ولی هماننـد هـر اثر هنـری ديگـر، زادۀ شـرايط زمـان خـود اسـت و دسـتاوردهای مثبــت و منفــی آن در کنــار هــم سـنجيده می شـوند.

گزارش تصویری نشست را اینجا مشاهده کنید.