میراث مکتوب- هشتمین نشست از سلسله نشست‌های انتقادی اسلام و باستان متأخر با عنوان «تأملاتی در مطالعات مانوی_اسلامی» توسط گروه مطالعات تاریخی و فرهنگی قرآن پژوهشکده مطالعات قرآنی، سی‌ویکم اردیبهشت‌ماه، با سخنرانی دکتر محمد شکری فومشی (عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب قم) و دکتر پریسا عطائی نظری (پژوهشگر مطالعات قرآنی) در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. دبیری این نشست را نیز دکتر زهرا محققیان (مدیر گروه مطالعات تاریخی و فرهنگی قرآن پژوهشکده مطالعات قرآنی) بر عهده داشت.
در ابتدای نشست دکتر محققیان درباره برگزاری این نشست توضیحاتی ارائه داد و گفت: پیرو برگزاری سلسله نشست‌های انتقادی اسلام و باستان متأخر، در این جلسه با موضوع تعامل اسلام و کیش مانوی، در خدمت شما هستیم. این مطالعات می‌توانند به‌مثابه منبع و روش در حیطه مطالعات اسلامی مورد توجه قرار گیرند و دریچه‌ای برای فهم بهتر قرآن و معارف اسلامی بر ما بگشایند.
در ادامه دکتر شکری فومشی به معرفی کوتاهی درباره مانویت پرداخت و گفت: مانی در قرن سوم میلادی در حوالی بابل نزدیک تیسفون به دنیا آمد و اصالتاً یک شهروند ایرانی شمرده می‌شود، اما زبان مادری وی که آثار او بدان نوشته شده است، سریانی است. مانویت در قرن 3 میلادی پدید آمد و در حدود قرن 14 میلادی در آسیای مرکزی تقریباً خاموش شد، اما گونه‌ای از این دین به عنوان مانویت چینی هنوز در جنوب شرقی چین در میان مردم یافت می‌شود. مانویت یک دین ثنوی است و به دو بن خیر و شر که کاملاً از هم جدا و هر دو ازلی و ابدی هستنند، معتقد است. دین مانوی خداوند را فراکیهانی می‌داند، جهان را آفریده نماینده خدا اما از ماده پلید و اهریمنی برمی‌شمرد و عرفان و آیینی عرضه می‌کند که بتواند پیروان خود را از غربتکده و زندان مادی دنیا رها سازد.
وی ادامه داد: مانویت پس از درگذشت شاپور یکم (ح 273م) با برخورد شدید شاهان ساسانی روبه‌رو گشت. سرانجام مانی به زندان افتاد، در همان‌جا کشته شد و به‌دنبال آن آزار مانویان شروع شد و پیروان او در جهان پراکنده شدند و مانویت از شرق تا آسیای مرکزی، عراق، فلسطین و سوریه، جنوب اروپا و شمال آفریقا گسترده شد و شواهد محکمی از حضور پیروان این دین در این مناطق وجود دارد.
پیشینه مطالعات مانوی_اسلامی
نشست با سخنان دکتر عطایی نظری ادامه یافت و ایشان با اشاره به پیشینه مطالعات مانوی_اسلامی گفت: در دامنه جست‌وجوی ما به‌نظر می‌رسد پژوهش در این موضوع از سال 1873 آغاز شده و محققان اسلامپژوه و غیراسلام‌‌پژوه به مشابهت میان برخی عناصر مانوی و اسلامی توجه نشان داده‌اند. وی در ادامه به برخی آراء برجسته‌ترین پژوهش‌گران این عرصه اشاره کرد:
در میان اسلام‌پژوهان، «آلفرد فُن کِرِمر» اولین پژوهشگری بود که به شباهت در برخی آیین‌های اسلامی و مانوی چون نوبت نمازهای روزانه، تطهیر قبل از نماز و ماه روزه اشاره کرد. «فرانتس بول» ،اسلامپژوه دانمارکی، نیز اگرچه نسبت به حضور مانویان در مکه تردید دارد، اما آن را به‌کلی منتفی ندانسته و با توجه به شباهت‌های مانویت و اسلام در حیطه پیامبرشناسی و آیین‌ها، احتمال تأثیر با واسطه و غیرمستقیم اسلام از مانویت را مطرح می‌کند.
«کارل آرِنز» اسلامپژوه آلمانی نیز به بیان مشابهت در پیامبرشناسی و برخی آیین‌ها بین مانویت و اسلام پرداخت و آیات قرآن در نقد ثنویت و تأکید بر انتساب توأمان نور و ظلمت به خدا را ناظر به مانویان دانست.
«تور آندره» مورخ دین و اسقف سوئیسی به تأثیر آموزه‌های گنوسی، مانوی و یهودی_ مسیحی در اسلام معتقد بود و آشنایی پیامبر اسلام(ص) با آموزه‌های مانوی را غیرمستقیم و به‌واسطه واعظان و راهبان دوره‌گرد سوریه خواند و بر مشابهت پیامبرشناسی مانویت و اسلام تأکید کرد.
دکتر عطایی نظری در ادامه توضیح داد: شایسته است از «موشه گیل» محقق اسرائیلی مطالعات تطبیقی اسلام و یهودیت نام ببریم. وی افزون بر بیان پراکندگی مانویان در شبه‌جزیره عربستان که در انتقال آموزه‌ها و آیین مانویت به اسلام نقش داشتند، فرضیه شکل‌گیری اسلام بر پایه مانویت را بیان می‌کند؛ بدین شرح که برابر گزارش‌های حنیف‌خوانی مانی و مانویان، «حنیف» در آیه 30 سوره روم را مانویت در نظر می‌گیرد و بنابر تعلق پیامبر اسلام(ص) به گروه «حنفاء»، محمد(ص) را نیز مانوی می‌خواند، اما نظر به تفاوت سیره پیامبر اسلام(ص) با برخی عقاید مانوی، وی را از دسته نیوشاگان مانوی برشمرده که در آیین مانی بدعتی گذارد و «اسلام» یا «حنیفیت سمحه» را بنیان نهاد.
به‌نظر می‌رسد، برجسته‌ترین محقق در این زمینه «روبرت سایمِن» است. وی مترجم قرآن و اسلامپژوه مجارستانی است که علاوه بر شباهت‌ها، به تفاوت‌های این دو دین و همچنین خرده‌تفاوت‌های عناصر مشابه نیز توجه دارد و شواهدی مبنی بر وجود مانویان در منطقه حجاز تا زمان نزول قرآن ارائه می‌دهد. از میان محققان معاصر نیز می‌توان به «یان وان ریث» اشاره کرد. وی معتقد است قرآن در آیه 25 سوره فاطر به مانویان با یادکرد از کتب مانی توجه نشان داده است. او «بینات و زبر و کتاب منیر» را به ترتیب «کفالایا و زبور و انجیل مانی» برمی‌شمرد. «دنیل بک» نیز حقوق‌دانی است که از سال 2018 به بعد آثاری بر محور تبیین آموزه‌های مانوی در سوره‌های اوایل مکی نگاشته است و در نهایت می‌توان از «کارلوس سِگُویا» نام برد. به باور وی، آیات سوره‌های آغازین مکی به‌دلیل تأکید بر نماز، عبادت و عناصر زاهدانه با زمینه مانوی متناسب است و محل نزول نخستین سوره‌ها، حیره بوده است که بعدها در سنت اسلامی به حرا تبدیل شده است. جامعه اولیه مخاطب قرآن نیز در عراق ساسانی ساکن بودند و دو شهری یاد شده در آیه 31 سوره زخرف ، سلوکیه ـ تیسفون یعنی پایتخت ساسانیان است.
عطایی نظری تصریح کرد: از بین محققان غیراسلام پژوه نیز می‌توان به «میشل تاردیو» مانی پژوه فرانسوی اشاره کرد که به چگونگی حضور مانویان در حجاز و مستندسازی آن با نوشته‌های مانوی و گزارش‌های اسلامی توجه نشان داده و بر اثرگذاری مانویت بر اسلام در پیامبرشناسی و آیین‌ها تأکید داشته است.
«فرانسوا دوبلوآ» پژوهشگر فرانسویِ زبان‌های سامی و ایرانی نیز معتقد است در قرآن به مانویان با تعبیر «صابئین» اشاره شده است، اگر چه تشابه موجود بین دو دین مانویت و اسلام را ناشی از خاستگاه مشترکِ یهودی ـ مسیحیِ آن دو می‌داند.
وی سپس افزود: در مطالعه اولیه ما 40 پژوهشگر که به رابطه اسلام و مانویت توجه داشته‌اند، شناسایی شدند که تحقیقات آنان را می‌توان معطوف به پنج محور در نظر گرفت: 1) اشاره قرآن به مانویان 2) امکان و چگونگی ارتباط مانویان و مسلمانان (بررسی زمینۀ تاریخی) 3) نقش‌آفرینی عناصر مانوی در شناخت زمینۀ تاریخی آیات، روایات، تاریخ فرق اسلامی 4) نگاه به مانویان به مثابه واسطۀ انتقال سنن ادیان پیشین به اسلام 5) توجه به بازتاب مفاهیم مانوی در آیات و روایات
تبیین نمونه‌های مشابه یاد شده میان مانویت و اسلام
در بخش دوم سخنرانی دکتر شکری فومشی به تبیین نمونه‌های مشابه یاد شده میان مانویت و اسلام در تحقیقات یاد شده و در دو جنبه نظری (آموزه‌ای) و عملی (آیینی) پرداخت. وی ضمن اشاره به این نکته که نخست شباهت در برخی آیین‌ها نظر محققان را جلب کرد و به‌دنبال آن به آموزه‌ها نیز توجه شد، شباهت در آداب روزه مانویان و مسلمانان به‌صورت 30 روز متوالی از طلوع تا غروب آفتاب و با پرهیز از خوراک، نوشاک و رابطه جنسی و اختتام ماه روزه به عید بِما/ فطر اشاره داشت و تذکر داد که با توجه به تأخر متون مانوی بیان‌گر ماه روزه، احتمال تأثیرپذیری مانویان از مسلمانان و به جهت بهره‌مندی از حمایت حکومت اسلامی بسیار قابل تأمل است.
دکتر شکری فومشی شرح داد: در بررسی مشابهت‌های میان ادیان باید به تاریخ شکل‌گیری آموزه‌ها و آیین‌ها و چگونگی روابط پیروان ادیان در ادوار تاریخی مختلف دقت داشت. سپس شباهت‌های آیینی مانویت و اسلام در دفعات نماز، آداب و شرایط آن، منع باده‌نوشی، زکات و صدقات، مراسم احیاء و مناجات‌خوانی را تبیین کرد. در مباحث آموزه‌ای نیز به پاره‌ای شباهت‌ها در آفرینش‌گری خدا با کلام (ساحت خداشناسی) و فرشتگان مقرب (فرشته‌شناسی) اشاره داشت و به آسیب‌شناسی برخی پژوهش‌ها در شبیه‌نمایی بی‌وجه میان شماری از فرشتگان مانوی و اسلامی پرداخت.
در ادامه عطایی نظری، معرفی مانی و محمد(ص) به عنوان احیاگر دین حقیقی پیشین، ارائه‌دهندۀ دین معتبر، جهانی و فرجامین، مهر پیامبران و فارقلیط (پیامبر موعود عیسی) را در کنار باور مانی و محمد(ص) به ارسال در امتداد پیامبران پیشین و بیان وحدت پیام همه رسولان الاهی، ارسال رسول برای همۀ اقوام و دریافت وحی و کتاب از فرشته، منشأ آسمانی و پیشاخلقت کتاب وحی و نفی تصلیب و عروج عیسی(ع) را از عناصر مشابه موردتوجه محققان در پیامبرشناسی مانوی و اسلامی برشمرد. سپس از ظهور نشانه‌های بزرگ آخرالزمانی، آتش بزرگ سوزاننده مجرمان، داوری فرجامین و جدایی اصحاب دَشن (یمین) و هوی (شمال) و یادکرد درخت مخصوص دوزخیان در فرجام‌شناسی مانوی و اسلامی سخن گفت و شباهت‌های آموزه‌ای را با اشاره به تقدس اعداد پنج و دوازده (عددشناسی) خاتمه داد. در پایان نیز سخنرانان برخی از چالش‌ها و محدودیت‌های پژوهش در مطالعات مانوی ـ اسلامی را برشمردند و موضوعاتی را برای پژوهش در این عرصه پیشنهاد دادند.
زهرا نبئی
منبع: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی