میراث مکتوب – از افضل‌الدین غیلانی، منطقی‌دان، اهل فلسفه و دانشمند برجسته ایرانی سده ششم قمری و از زندگی او بسیار کم می‌دانیم و گاه اطلاعات ما درباره او بسیار متناقض و آشفته است. تاکنون از او یک رساله کوتاه در انتقاد از قانون ابن سینا و یک کتاب در فلسفه و باز در رد بر ابن سینا به عنوان حدوث العالم به چاپ رسیده است. در میان نسخه‌های خطی کتابخانه لایپزیک نسخه کهنه‌ای به شماره ۰۸۲۵ را دیدم از افضل‌الدین غیلانی که تاکنون نظر کسی را گویا به خود جلب نکرده است.
نام کتاب «تلقیح الألباب فی تنقیح طرق الأبواب فی الحساب» است. بر روی برگ آغازین نسخه، صراحتاً کتاب به افضل‌الدین غیلانی نسبت داده شده است؛ با این عنوان: «تصنیف الشیخ الإمام الأجلّ الأکمل الأفضل أفضل العلماء منتجب الإسلام والمسلمین فرید الأئمه فی العالمین ملک فضلاء الشرق والصین عمر بن علی بن غَیلان الحنفی البخاری رحمه الله تعالی».
این کتاب را نویسنده که از حدوث العالم او و مطالبی که در آن از مراحل تحصیلیش نوشته (ص ۱۰؛ چاپ استاد دکتر مهدی محقق) به خوبی می‌دانیم که علوم ریاضیات را در بلخ فرا گرفته بوده، در اصل درباره بحث در خصوص مسائل وصیت بنابر شیوه محمد بن الحسن الشیبانی، فقیه برجسته و از پیشوایان اصلی مذهب حنفی نگاشته اما از آنجا که بحث از وصایا و فرائض بسیار مرتبط است با علوم ریاضی و حساب و جبر و مقابله، بنابراین بخش اول کتاب را به حساب و جبر و مقابله اختصاص داده و بعد در بخشهای بعدی کتاب مسائل وصیت را بنا بر شیوه شیبانی و البته با زبانی ریاضی مطرح کرده است. طبعاً این کتاب با توجه به دانش نویسنده آن در علوم ریاضی و نیز کهنگی اثر از آثار بسیار ارزشمند در علم فرائض و مواریث است؛ منتهی بررسی جایگاه این اثر در علوم حساب و جبر و مقابله نیازمند بررسی صاحب نظران است. این کتاب نسبتاً پر برگ است و نسخه حاضر درست دویست برگ است. نسخه را کاتب در زمان حیات نویسنده و به تاریخ “ظهیره یوم الأحد الحادی والعشرین من شهر جمادی الآخر سنه سبع وسبعین وخمس مائه” نگاشته و کاتب شخصی است به نام عبد الکریم بن دهقان بن عمر بن ابراهیم السراجی المبارکی المعروف بالحلبی.
نویسنده مقدمه‌ای طولانی بر کتاب دارد و در همان مقدمه دقیقاً شیوه خود و نیز تفصیل ابواب را با نظمی ستایش برانگیز عرضه کرده است. در همین مقدمه نویسنده به صراحت به نام کتاب اشاره می‌کند.
در آغاز کتاب نام مؤلف بدین ترتیب از سوی کاتب ذکر شده:« قال الشیخ الإمام الأجلّ الأکمل الأفضل افضل‌الدین منتجب الإسلام والمسلمین فرید الأئمه فی العالمین ملک فضلاء الشرق والصین عمر بن علی بن غَیلان متّع الله المسلمین بطول بقائه».
می‌دانیم که افضل‌الدین اصلاً اهل بلخ بوده و البته در نیشابور و مرو هم تحصیل علم کرده بوده و در سنین پیریش فخر رازی او را در سمرقند ملاقات کرده بوده است. در نسخه حاضر بر روی برگ صفحه عنوان او را «بخاری» خوانده اند که البته خط آن با خط کاتب متفاوت است و متأخرتر می‌نماید. از دیگر سو کاتب در صفحه اول متن و در آغاز کتاب ، افضل‌الدین را بدون انتساب به بخارا نام می‌برد؛ اما به هر حال یک چیز روشن است و آن اینکه نسخه در بخارا کتابت شده و «بکوره بخارا فی محله الإمام الخیراخری».
حسن انصاری
منبع: حلقه کاتبان