میراث مکتوب- مراسم نخستین سالگرد درگذشت علامه حسن‌زاده آملی «علامه ذوفنون»، روز سه‌شنبه 29 شهریور 1401 در مرکز همایش‌های بین المللی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد.
علامه ذوفنون حسن‌زاده آملی فیلسوف، فقیه، ادیب، منجم، ریاضیدان و عارف معاصر شیعه، متولد ۱۳۰۷ در روستای ایرا از توابع لاریجان آمل است که نزد استادان بزرگ مهدی الهی قمشه‌ای، علامه شعرانی، علامه طباطبایی و سید محمدحسن الهی و … تلمذ کرد. از علامه حسن‌زاده آملی آثار فراوانی در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی برجای مانده است. دیوان اشعار وی نیز مورد اقبال اهالی شعر و ادب فارسی قرار گرفته است. علامه حسن‌زاده آملی ۳ مهر ۱۴۰۰ (۱۸ صفر ۱۴۴۳ ق) در ۹۲ سالگی بر اثر بیماری قلبی در آمل درگذشت و در زادگاهش به خاک سپرده شد.
نخستین سخنران این مراسم دکتر سید مصطفی محقق داماد، عضو هیأت امنای کتابخانه ملی ایران بود که اظهار کرد: به عنوان یک طلبه می‌گویم ایشان نمونه‌ای بود که می‌توانیم به او به عنوان یک عالم، هم سلک و هم لباس افتخار کنیم. او عالمی پرشور و متخصص در الهیات بود. او را از جوانی دیده بودم و ادبیات فارسی و عرب را عمیق می‌دانست و اشعار حافظ و سعدی را بجا به کار می‌برد. او فلسفه، تاریخ، اصول، فقه و … نیز می‌دانست. جامعیت در قامت ایشان است.
وی افزود: کتابخانه ملی مفتخر به برگزاری این مراسم است و جا دارد که این شخصیت عالی‌قدر به خوبی شناخته شود.
حجت‌الاسلام عبدالله حسن‌زاده آملی، فرزند علامه نیز در این مراسم گفت: مجلس علم و فضیلت و نور است و از تمامی افرادی که شرکت کردند تشکر دارم. همه آنچه علامه در طول این سال‌ها گفت و نوشت و پرورش داد، نور است.
آیت‌الله علی اکبر رشاد در سخنانش، تصریح کرد: برای سوگواری عارف و علامه ذوفنون گردآمدیم. ایشان به حق بر علم و سلوک تسلط داشت و به معنای حقیقی عارف بود. عارف تک ساحتی، عارف نیست. بشر عادی نمی‌تواند از یکی از مصادر معرفت بهره‌مند باشد و بر حقایق تسلط یابد. فقط معصومان می‌توانند به مدد عقل یا کتاب یا سنت رسول الله، همه حقایق را فراچنگ بیاورند. انسان‌های عادی باید همه این منابع را به خدمت بگیرند تا حقایق را کشف کنند.
وی ادامه داد: علامه حسن‌زاده آملی هم فیلسوف بود و هم عارف. هم متکلم بود و هم عارف. هم مفسر بود و هم عارف. هم ادیب فارسی بود و هم عارف. کارهایی در ادبیات فارسی کرد که اگر فقط ادیب بود، یکی از ادبای برجسته تاریخ ادبیات ایران به حساب می‌آمد. حتی به علوم قدیم و ریاضیات تسلط داشت اما عارف بود. تمامی اینها به این معنی است که او عارف جامع بود و عرفان او ثقلینی و چند منبعی بود؛ یعنی عرفان متکی به اهل بیت. در توضیح باید بگویم که تک منبع بودن عرفان آفت آن است؛ همچنان‌که تک منبع بودن، آفت علم جدید هم است. علم جدید فقط به حس و تجربه اتکا دارد در حالی که حس و تجربه، روش هستند و منبع نیستند.
آیت‌الله رشاد تصریح کرد: کار عارف فراروی از مُلک و دستیابی به ملکوت است. عارف فقط به آیات اکتفا نمی‌کند. چنین مسیری و چنین سلوکی فقط از طریق همه منابع امکان‌پذیر است. عرض من این است که ما به شدت حاجتمند تولید عرفان ثقلینی هستیم. علامه حسن‌زاده آملی به چنین عرفانی دستیافته بود. او در اوج و ملکوت بود و می‌توانست با عالم زمینی ارتباط داشته باشد.
دکتر غلامرضا اعوانی، استاد فلسفه و عضو فرهنسگتان علوم، به عنوان دیگر سخنران این مراسم با اشاره به نمونه و اسوه‌بودن علامه و دانا و حکیم بودن ایشان گفت: عالم ربانی وارث انبیاء است. باید قرابت خاصی میان عالم و انبیاء باشد تا وارث شود. ارادت به استاد علامه حسن‌زاده آملی به‌خاطر تخلق ایشان به انبیاء است. عالم ربانی، بیدار در میان مردم در خواب است و در همین دار دنیا به مرتبه اخلاق رسیده است.
وی افزود: متأسفانه امروزه واژه «استاد» بی‌معنی شده است. باید نزد استاد بود و آموخت. افلاطون می‌گوید کتاب، علم مرده است. کتاب و فایل نمی‌تواند جای استاد را بگیرد. علامه حسن‌زاده خدمت بسیاری از استادان رسید از جمله فاضل تونی که درسی را به صورت طلبگی نزد ایشان می‌خواند. همچنین شاگرد رفیعی قزوینی بود و یادداشت‌های بسیاری از ایشان دارد. علامه شعرانی که از استادان طراز اول بود نیز استاد علامه حسن‌زاده بود.
اعوانی به مرحوم جولستانی که بسیار ناشناس بود و بر آثار ابن‌سینا به‌ویژه شفا تسلط داشت، به عنوان یکی دیگر از استادان علامه اشاره کرد و افزود: بسیاری از همین استادان شاگرد به شاگرد به ابن‌سینا می‌رسیدند. وی درباره «حکمت» توضیح داد: حکمت، علوی است. در هیچ جای دنیا به هیچ عنوان حکمت به عنوان میراث تفکر اسلامی نداریم. در این زمینه، علامه حسن‌زاده نقش مهمی در احیاء حکمت ایفا کرد. او شرح‌هایی به ابن‌سینا دارد و کتابی برای ما در همایش بین المللی منطق نوشت و در این کتاب نشان داد که برهان و قرآن و عرفان قابل جمعند. ایشان حتی در بزرگداشت مولانا سخنانی بیان کرد که نشان داد به حکمت و اندیشه مولانا هم تسلط دارد.
اعوانی گفت: علامه در قم تدریس عرفان داشت و شرحی بر فصوص نوشت و فصّ جدیدی درباره حکمت فاطمی به آن افزود که این امر بسیار نو و بدیع بود.
در ادامه این مراسم، آیت‌الله صادق آملی لاریجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام با تکریم مقام این بزرگ دیار طبرستان و اوصاف و شخصیت جامع علامه حسن‌زاده، اظهار کرد: ایشان عارف، فیلسوف، ریاضیدان، منجم، مفسر و عارف اهل بیت بود. علامه حسن‌زاده از اشراف امت بود. ایشان از حاملان قرآن بود و با قرآن مؤانست داشت. شب‌زنده‌داری و ادعیه و آنچه از خود باقی گذاشت از برکات عمر ایشان است.
وی در باب معرفت نفس گفت: معرفت نفس، محل مباحث گوناگون نظری میان حکما و فیلسوفان بوده است. میان حکمای مسلمان و فیلسوفان، مباحث مختلفی در باب نفس و حتی در روان‌شناسی و فلسفه زبان طرح شده است.
همه اینها مسائل نظری در باب نفس هستند و مقابل اینها، معرفت نفس الهی و شهودی قرار دارد. علامه حسن‌زاده در پی این مسأله بود و مطالب نو بسیاری در این زمینه مطرح کرد. در این زمینه مرحوم علامه طباطبایی و میرزا جواد ملکی تبریزی دو نفر از کسانی هستند که به سلوک عملی، مراحل و کیفیت شهود نفس را طرح کرده‌اند.
مرحوم میرزا جواد آقا تبریزی نامه‌ای دارد به محقق اصفهانی، از نوابغ عصر ما، درباره طریقه عملی برای شهود نفس. علامه طباطبایی هم در المیزان به تفصیل وارد بحث شهود معرفت نفس می‌شود و روایت‌های مختلفی طرح می‌کند.
علامه حسن زاده آملی این نامه را در هزار و یک کلمه نقل می کنند و اظهار می کند که نسخه نامه را علامه طباطبایی به ایشان داده اند که از استادشان محقق اصفهانی دریافت کرده اند. در این نامه معرفت شهودی نفس در مراحلی مطرح شده است که در نقطه ی نهایی به ندیدن خود و دیدن حق مطلق منتهی می شود.
در این برنامه افشین علاء، اشعاری در وصف جایگاه علامه حسن‌زاده آملی قرائت کرد. پایگاه اینترنتی سالک توحیدی و کتاب الکترونیک یادنامه علامه حسنی‌زاده، آملی نیز در این مراسم معرفی شد.
همچنین در پایان با حضور اصحاب فرهنگ و اندیشه، پوستر آیین اولین سالگرد علامه حسن‌زاده با عنوان «علامه ذوالفنون» رونمایی و امضاء شد.
منبع: روزنامه اطلاعات