میراث مکتوب- جلال‌الدین محدّث ارموی یکی از محققان توانا ایرانی بود که توانست با تلاشی خستگی‌ناپذیر بیش از ۷۰ کتاب از آثار کهن شیعی را تصحیح و ترجمه کند. از جمله این آثار می‌توان الغارات، تفسیر گازر، شرح غررالحکم و النقض را نام برد.
ماندگاری متون اصیل و به ویژه متون تاریخی و دینی مرهون تلاش و کوشش پژوهشگران و محققانی است که با جدیت فراوان و حفظ امانتداری در راه اعتلای آنها گام برداشته، تا جایی که شماری از آنها تا آخر عمر خویش نیز دست از پژوهش و تحقیق برنداشته اند. یکی از شخصیت هایی که در زمینه حفظ آثار و متون دینی و به ویژه متون اصیل تاریخ تشیع خدمات ارزنده ای را ارایه کرده اند، سید جلال‌الدین حسینی ارموی، مشهور به محدّث اُرمَوی بوده است که در ادامه به شمه‌ای از زندگی وی می‌پردازیم.
تولد و تحصیلات
أبومحمّد سیّد جلال الدّین بن قاسم بن عبدالله حسینی اُرمَوی، معروف به «محدّث» در ۲۰ آذر ۱۲۸۳ خورشیدی در ارومیه دیده به جهان گشود. وی با تشویق‌های فراوان پدرش به نام «میرعبدالله»، فراگیری علم و دانش را آغاز کرد. محدث که از هوش و حافظه سرشاری برخوردار بود؛ ابتدا تحصیل را با خواندن «گلستان سعدی، صد کلمه رشید وطواط، کلیله و دمنه، درّه نادره و تاریخ معجم»، آغاز کرد. پس از پایان تحصیلات مقدّماتی و فراگرفتن ادبیّات فارسی به خواندن ادبیّات عربی و علوم اسلامی در محضر استادان برجسته ای همچون شیخ علی وَلدیانی و سیّد حسین عرب باغی پرداخت و به علت شوق بسیار به مطالعه در جوانی از طرف آیت اللَه سید حسین عرب باغی، لقب محدث گرفت. در واقع، این ۲ استاد در شالوده شخصیّت علمی او، نقش به سزایی داشتند. وی برای ادامه تحصیل راهی مشهد شد و چهار سال در آنجا ماند تا آن که قیام مسجد گوهرشاد پیش آمد.
در این قیام گروه زیادی از طلاب و مردم دستگیر شدند و محدث که در مدرسه میرزا جعفر مشغول به تحصیل بود نیز به زندان افتاد. محدث پس از آزادی از زندان به تهران بازگشت. او قصد داشت تا برای ادامه تحصیل به نجف برود اما در تهران به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و به تبریز رفت و در دبیرستان نظام تبریز مشغول به تدریس شد بعد از مدتی به تهران آمد و در کتابخانه ملی به عنوان سرپرستی بخش نسخ خطی مشغول کار شد. سپس در ۱۳۲۲ خورشیدی با خواهر جلال آل احمد، به نام زهرابیگم ازدواج کرد. ثمره این ازدواج چهار پسر و ۲ دختر بود.
این مصحح برجسته در کنار فعالیت های فرهنگی در ۱۳۴۲خورشیدی، از رساله دکتری خود که تحقیق و تصحیح (فهرست منتجب الدین) بود، دفاع کرد و به اخذ درجه دکتری در رشته ادبیات عرب، نایل شد. محدّث، پس از ۳۰ سال تدریس (هفده سال در آموزش و پرورش و سیزده سال در دانشکده ادبیات و دانشکده منقول و معقول دانشگاه تهران) در ۱۳۴۸خورشیدی به افتخار بازنشستگی رسید.
ورود به عرصه نویسندگی
محدّث ارموی، برای رشد و بالندگی فرهنگی جامعه خود، تمام توان و نهایت تلاش خود را به کار برد. او حاصل تلاش های طاقت فرسای علمی و تحقیقی خود را در اختیار جامعه علمی قرار می داد. در حقیقت عشق و علاقه فراوان به تحقیق و پژوهش هیچگاه در این محقق توانا کم نشد. باید اذعان داشت که وی از معدود چهره‌های مقبول حوزه و دانشگاه بود. آثار او در عین این که همه دینی هستند، ارتباط تنگاتنگی نیز با فرهنگ این مرز و بوم دارند. به طور کلی می توان فعالیت‌های او را در تحقیق و پژوهش که بیش از هفتاد اثر است به سه دسته تصحیح، تالیف و ترجمه تقسیم کرد. در تفسیر می توان به تفسیر کتاب جلاءالاذهان و جلاءالاحزان» معروف به تفسیر گازر، تألیف سید غیاث الدین جمشید گازر و ابوالمحاسن بن حسن جرجانی، از تفاسیر معتبر شیعه اشاره کرد. تصحیح محاسن برقی، تألیف ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی از دیگر تفسیر های مهم این محقق نامدار است. ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد برقی، مولف کتاب المحاسن برقی است و این اثر از کتاب‌های حدیثی معتبر شیعه به شمار می رود. این کتاب از مصادر اصول کافی محسوب می شود. محدث ارموی مصحح این کتاب در معرفی نویسنده آن، مقدمه ای طولانی دارد و تصریح می‌کند: «او نخستین فردی است که پرچم شیعه را در ری برافراخت.
میرهاشم ارموی پسر محدث ارموی در پاسخ به این پرسش که علّت علاقه مندی پدرش به تحقیق و تصحیح متون کهن به ویژه کتاب «نقض» در چیست، می‌گوید: علّت اصلی روی آوردن ایشان به تصحیح متون اسلامی، مهجور بودن نسخه های خطّی بود. تبلیغات شدید استعمار بر این که این آثار، متعلّق به گذشته است و ارزش چاپ ندارند و بی اعتنایی دولت ها به این کار، باعث شد که مرحوم محدّث و عده‌ای دیگر از دانشمندان این مملکت، تصمیم جزم کردند که با چاپ این آثار، نشان دهند که ایران و اسلام، چه گنجینه های پُر باری داشته اند. البته این بی اعتنایی نسبت به چاپ آثار اسلامی و ایرانی هنوز هم ادامه دارد. شاهدیم که به کتاب های کودک ونوجوان یا به ترجمه های مبتذل نویسنده های دست چندم فرنگی، بیشتر بها داده می شود تا به متون فاخر. به طوری که حضرت آیت الله خامنه ای هم چندین بار به ترجمه علوم انسانی وابسته ایراد گرفته اند. البته پدرم وظیفۀ اصلی زندگی خود می دانستند که این آثار را به زیباترین شکل ممکن تصحیح کنند و در اختیار عموم قرار دهند.
اما در حوزه آثار تألیفی، محدث ارموی آثاری همچون کشف الکربه فی شرح دعاء الندبه دارد که این کتاب که بیش از ۵۰ سال نوشتنش طول کشید، شرح دعای ندبه است. درباره نگارش این کتاب آورده‌اند که محدث به دعای ندبه دلبستگی ویژه‌ای داشت. هر جمعه آن را با سوز و اشک می‌خواند و از دوستان و استادان خود درخواست می‌کرد که شرحی بر آن دعا بنگارند. همزمان خود نیز به تدریج، شرح دعای ندبه را می‌نگاشت، به گونه‌ای که تا آخر عمر موفق به اتمام و نشر آن نشد. از دیگر آثار تالیفی این اندیشمند می توان به شرح بر الاصول الاصلیه، برگ سبز، ایمان و رجعت، تشریح الزلازل بأحادیث الأفاضل و عشق و محبت اشاره کرد.
معرفی منبع در احوال محدث ارموی
یکی از آثاری که به اهتمام خانه کتاب در خصوص زندگی نامه محدث ارموی تولید و نشر یافته است، کتاب سید جلال‌الدین محدث ارموی نام دارد. نگارش این اثر گامی در راه معرفی محدث ارموی است.
خاموشی
سرانجام این نویسنده و مصحح پرآوازه پس از سال‌ها تحقیق و تصحیح در پنجم آبان ۱۳۸۵خورشیدی بر اثر سکته قلبی دیده از جهان فروبست و در جوار حرم حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپرده شد.
منبع: ایرنا