مکتب وقوع در شعر فارسی

میراث مکتوب – کتاب مکتب وقوع در شعر فارسی، در 10 فصل و 464 صفحه از سوی انتشارات سخن در تهران انتشار یافت.

فهرست مطالب کتاب به شرح زیر است:

سپاسگزاری… 11

راهنمای استفاده از کتاب…. 12

1. مقدمه: مسأله، روش و منابع.. 15

1-1. مسألۀ شعر وقوع.. 17

1-2. ارزیابی و نقد وقوعی‌پژوهی… 19

1-3. روش پژوهش در این کتاب….. 24

1-3-1. تحلیل محتوا 24

1-3-2. سبک‌شناسی… 25

1-3-3. تبارشناسی… 26

1-3-4. گفتمان‌شناسی… 30

1-4. منبع‌شناسی‌ پژوهش…… 31

1-4-1. آثار ادبی قرن دهم.. 31

1-4-2. منابع تاریخ ادبی… 32

1-4-2-1. مجالس العشاق: پیشرو عشق وقوعی… 34

1-4-2-2. خلاصة الاشعار: مروّج و مدافع مکتب وقوع.. 42

1-4-3. منابع تاریخی قرن دهم.. 49

2. قرن دهم از چشم‌انداز سیاسی و اجتماعی.. 51

2-1. قدرتهای سیاسی سدۀ دهم در قلمرو زبان فارسی… 53

2-1-1. صفویان: دولت شیعی در غرب و مرکز ایران.. 54

2-1-2. شیبانیان و ازبکان سنی در شرق ایران تا ماوراء النهر. 56

2-1-3. عثمانیها: مدعیان خلافت اسلامی… 58

2-1-4. گورکانیان هند در قرن دهم.. 59

2-2. جغرافیای فرهنگی ایران در سدۀ دهم.. 61

2-2-1. هرات: شهر ادبیات، معماری و نقاشی… 61

2-2-2. تبریز: خاستگاه حکومت شیعی… 62

2-2-3. قزوین: دارالسلطنۀ شاه طهماسب…. 64

2-2-4. اصفهان: شهر هنر و فلسفه. 65

2-2-5. کاشان: شهر ادبیات و شعر. 65

2-2-6. مشهد: شهر شعر و زیارت…. 67

2-2-7. شیراز: شهر فاضلان.. 68

2-3. مهاجرت ادبی در روزگار وقوعیان.. 70

2-3-1. علل مهاجرت ادبی در قرن دهم.. 71

2-3-2. سیاهۀ شاعران مهاجر به هند در قرن دهم.. 75

2-4. سالشمار‌ رخدادهای مهم سیاسی، دینی، فرهنگی و ادبی قرن دهم.. 77

3. به سوی طرز تازه. 83

3-1. چیستی طرز تازه. 85

3-2. سدۀ نهم: شعر فارسی پیش از طرز تازه. 87

3-2-1. چیرگی «گفتمانِ حافظانه» بر غزل سدۀ نهم.. 87

3-2-2. پایه‌ریزی و گسترش شعر شیعی در قرن نهم.. 94

3-3. سدۀ دهم: پیدایی سبکهای گونا‌گون.. 96

3-3-1. طرز قدیم: ادامۀ غزل صوفیانه. 99

3-3-2. مکتب وقوع: غزل سادۀ عاشقانه. 99

3-3-3. سبک واسوخت: روگردانی از معشوق… 100

3-3-4. سبک نکته‌پردازان کاشانی… 100

3-3-5. سبک مضمون‌گویی یا خیالهای خاص…… 104

3-3-6. سبک ماوراء النهریان.. 111

3-3-7. سبک تزریق: بی‌معناگویی… 113

3-4. رده‌بندی نهاوندی از سبکهای شعر قرن دهم.. 122

3-4-1. نقد رده‌بندی نهاوندی… 124

3-5. نقد اصطلاح طرز تازه. 125

دست‌آورد فصل سوم. 128

4. زیبایی‌شناسی و تبارشناسی وقوع….. 131

4-1. وقوع‌گویی چیست؟. 133

4-2. مبانی زیبایی‌شناختی وقوعیان.. 134

4-2-1. گزارش حال (شعر حالی). 135

4-2-2. بدیهه‌سُرایی… 136

4-2-3. سادگی سخن… 138

4-2-4. راست‌گویی و راست‌مانندی سخن… 139

4-2-5. بیان جزئیات و دقایق عاشقی… 142

4-2-6. عشق به جمال بشری… 142

4-3. تبار اصطلاح وقوع.. 143

4-4. آغازگر وقوع‌سُرایی کیست؟. 146

4-5. گسترش وقوع‌سرایی در قرن دهم.. 151

4-6.سرآمدانِ وقوع‌سرایی… 153

4-7. ردپای سعدی و امیر خسرو در دوران وقوع.. 155

4-7-1. تفاوت روش وقوعیان با سبک سعدی… 159

4-8. تردید در شعر بودن سخن وقوعی… 160

4-9. تفاوت وقوع‌سُرایی با رئالیسم داستانی… 163

4-10. دلایل افول وقوع‌سرایی در پایان قرن دهم.. 164

4-11. بازگشت به طرز وقوع در روزگار قاجار. 166

دست‌آورد فصل چهارم. 168

5. عشق بشری، جوهرۀ غزل وقوعی.. 169

5-1. عشق به انسان و دیگر هیچ… 171

5-1-1. مهروَرزی انسانی به جای عشق إلاهیّاتی… 172

5-1-2. غیبت الاهگانِ قدسی… 173

5-1-3. رازهای شخصی به جای اسرار آسمانی… 174

5-1-4. نظریۀ عشق مجازی… 175

5-2. اصول مهروَرزی وقوعیان.. 176

5-2-1. اصل نظاره یا عِلمِ نظر. 176

5-2-2. اصل کِتمان عشق… 178

5-2-3. اصل سربسته‌گویی… 182

5-2-4. اصل تقریب به معشوق… 183

5-2-5. اصل غیرت و رقیب‌ستیزی… 185

5-2-6. اصل رضا به جفای معشوق… 191

5-2-7. اصل حیا و شرمگینی… 192

5-2-7-1. ماهیّت روانی شرم. 193

5-2-7-2. حیا در عشق مجازی از دید تقی‌الدین کاشانی… 194

5-2-7-3. شرم و حیا نشانۀ اخلاقی بودن عشق وقوع.. 195

5-2-7-4. انواع شرمساری در عشق وقوعی… 196

5-2-7-5. استعاره‌های شرم. 196

5-2-8. اصل پاکی: عشق عُذری ایرانی… 198

5-2-8-1. غیبت تن و لذات جسمانی… 202

5-3. لذتهای عاشقان وقوعی… 204

5-3-1. لذت دیدار. 205

5-3-2. لذت نگاه پنهان.. 205

5-3-3. لذتِ لطفِ پنهان.. 206

5-3-4. لذت اضطراب…. 207

5-3-5. لذت از آزار دیدن.. 208

5-3-6. خاستگاه لذتهای وقوعی… 210

دست‌آورد فصل پنجم.. 210

6. بازیگرانِ عشق وقوعی.. 213

6-1. شخصیت عاشق و حالات وی… 215

6-1-1. عاشق غیرتمند در برابر رقیب…. 216

6-1-2. عاشقِ بی‌اراده در پیشگاه معشوق… 216

6-1-3. عاشق آزارخواه 216

6-1-4. عاشق خوار و بی‌اعتبار. 218

6-1-5. عاشقِ خود سگ‌انگار. 219

6-1-6. مردان قدرتمند زبون در عشق… 220

6-1-7. عاشق وقوعی و عاشقۀ هندی… 221

6-2. معشوق و حالات وی… 223

6-2-1. شرایط معشوق مجازی… 224

6-2-2. صفت محبوبان غزل وقوع.. 226

6-2-3. جنسیت معشوق غزل.. 228

6-2-3-1. خطاب پسر و نام شغل.. 229

6-2-3-2. پوشش مردانه. 230

6-2-3-3. بت لشگری و جنگاور. 235

6-2-4. نشانه‌های سن و سال.. 239

6-2-5. معشوق مذکر در زندگینامۀ شاعران.. 240

6-2-6 چرا معشوق مذکر است؟. 244

6-2-7. پایگاه اجتماعی محبوبان.. 246

دست‌آورد فصل ششم.. 248

7. ضیافت عشق در بزمهای مهروَرزی.. 251

7-1. بزمهای مهروَرزی در قرن دهم.. 253

7-1-1. گریز از خلوت و عشق خصوصی… 254

7-2. تصویری زنده‌ از مجلس بزم. 255

7-2-1. برگزار کنندۀ بزم. 256

7-2-2. بزمهای شبانه. 257

7-2-3. حیا و ادب بزم. 258

7-2-4. جایگاه محبوبان در بزم. 259

7-2-5. موقعیت رقیب در بزم. 259

7-2-6. مهمان ناخوانده در بزم. 260

7-2-7. ادب نشستن اهل بزم. 260

7-2-8. ادب نگاه در بزم. 261

7-2-9. ادب سخن در بزم. 262

7-2-10. بزم خالی از باده‌ 262

7-2-11. رقصهای مردانه. 263

7-2-12. بزم خصوصی یا پنهانی… 264

7-2-13. آداب ترک بزم. 265

7-2-14. چند غزل‌ بزمی… 266

دست‌آورد فصل هفتم.. 269

8. واسوخت و بیزاری از معشوق.. 271

8-1. دربارۀ واسوخت چه گفته‌اند؟. 273

8-2. واسوخت چیست؟. 274

8-2-1. معنای واژۀ واسوخت…. 274

8-2-2. واسوخت، یک اصطلاح شعری… 275

8-2-3. تبارِ اصطلاح واسوخت…. 278

8-2-4. چهار فرایند سوختن در عشق… 280

8-2-5. مربع عشق در تجربۀ واسوخت…. 282

8-2-6. دلایل واسوختن از عشق… 284

8-3. گونه‌شناسی غزل واسوخت….. 286

8-3-1. غزل ترجیح فراق بر وصال.. 286

8-3-2. غزل شکایت…. 286

8-3-3. غزل اِعراض…… 287

8-3-4. غزل خشونت…. 287

8-3-5. غزل نفرین… 288

8-3-6. غزل تهدید.. 288

8-3-7. طرد زن و عشق به مذکر. 290

8-4. مُبدع واسوخت کیست؟. 291

8-5. واسوخت‌سرایی تا یک قرن بعد.. 295

8-6. ادامۀ واسوخت در ادبیات معاصر اردو.. 297

دست‌آورد فصل هشتم.. 301

9. شکل شعر در مکتب وقوع.. 303

9-1. سه جنبۀ فرم در ادبیات وقوعی… 305

9-1-1. شکل بیرونی شعر وقوعی… 306

9-1-1-1. غزل، قالبی در اندازۀ حال عاشق… 306

9-1-1-2. تر کیب‌بندهای وقوعی… 307

9-1-1-3. مثنویهای داستانی… 308

9-1-1-4. تمثیل داستانی کشور جمال‌پرستان.. 309

9-1-1-5. منظومه‌های حماسیِ تاریخی… 312

9-1-1-6. رباعی وقوعی… 313

9-1-1-7. فن قصیده‌سرایی وقوعیان.. 316

9-1-2. شکل درونی در شعر حالی… 320

9-1-2-1. وحدت حس در کل ابیات غزل.. 321

9-1-2-2. توازی نحوی در کل غزل.. 322

9-1-2-3. صدای دستوری واحد.. 322

9-1-3. شکل مجازی زبان: تصویر خیال وقوعی… 325

9-1-3-1. غیبت استعاره در غزل وقوع.. 326

9-1-3-1-1. سگ: استعارۀ مرده برای عاشق.. 327

9-1-3-2. چرا در وقوع‌گویی استعاره نیست؟. 329

9-2. ترجیح حسب حال بر صناعتِ مضمون.. 330

9-3. بلاغتِ صدق… 332

9-4. تصویر زبانی واقعیت: بازنُمایی حالِ واقع.. 333

9-5. تصویر واقعیت در نگاره‌های وقوعی قرن دهم.. 335

دست‌آورد فصل نهم.. 345

10. خوانش انتقادی مکتب وقوع‌ 347

10-1. کتمان فردیت شاعر در مکتب وقوع.. 348

10-1-1. تک‌صدایی چهارصد شاعر. 350

10-1-2. صدای یک مرد ناکام در غزل قرن.. 351

10-1-3. خاموشی و غیاب زنان.. 351

10-2. غیاب هویت فرهنگی در مکتب وقوع.. 356

10-2-1. گست غزل از سنت ادبی… 357

10-2-2. گسست از اسطوره و تاریخ… 358

10-2-3. غیاب نگرش فلسفی و اجتماعی… 359

10-2-4. سکوت ایدئولوژیک غزل.. 361

10-2-5. غیاب الهام. 362

10-2-6. غزل وقوع چونان متن خاموش….. 363

10-2-7. قرن بدون شاهکار. 365

10-2-8. زیبایی و قدرت…. 367

10-3. وقوعیان به مثابه یک قشر اجتماعی… 368

10-3-1. شخصیت اجتماعی وقوعیان.. 369

10-3-2. شکل‌گیری کهن‌الگوی شاعر ناکام در ایران قرن دهم.. 373

10-4. خلاقیت در چرخۀ گفتمان غالب….. 374

10-5. پژواکهای سبکی: سبک و پادسبک….. 378

10-6. وقوع‌گویی: سبک، گفتمان یا مکتب؟. 380

10-7. گفتمان واقعگرا در هنر قرن دهم.. 384

10-8. رتبه‌بندی شاعران سدۀ دهم.. 389

10-8-1. شاعران سرشناس قرن دهم.. 391

10-8-2. شاعران میانی… 392

10-8-3. شاعران مرتبۀ سوم. 393

10-8-4. شاعران هوادار اندیشه‌های نقطوی… 394

11. گزیدۀ هزار بیت وقوعی.. 395

11-1. گزارش راست و ساده از رفتارها 397

11-2. در اوصاف عشق وقوعی… 398

11-2-1. عشق و رسوایی… 399

11-3. عشق پنهان.. 399

11-3-1. رفتارهای نهانی در عشق… 400

11-3-2. لطف پنهان.. 400

11-3-3. خندۀ پنهان.. 401

11-3-4. نگاه پنهان.. 401

11-3-5. نگاه دزدیده 402

11-4. دیدارها و نگاهها 402

11-4-1. چشم و ابروی سخن‌گوی… 403

11-4-2. لذت دیدار. 404

11-4-3. اضطراب دیدار. 404

11-4-4. عدم طاقت دیدار. 405

11-5. شخصیت معشوق… 406

11-5-1. معشوق مذکر. 406

11-5-2. محبوب خردسال.. 407

11-6. حالات و رفتارهای معشوق… 408

11-6-1. بدخویی و تندخویی… 408

11-6-2. وعده‌های دروغین معشوق… 408

11-6-3. بی‌التفاتی به عاشق… 410

11-6-4. التفات به رقیب و انگیختن رشک عاشق… 410

11-6-5. می خوردن با رقیبِ عاشق… 410

11-6-6. تغافل نگه‌آمیز به عاشق… 411

11-6-7. آزار دادن عاشق… 412

11-6-8. خوارکردن عاشق در میان جمع.. 412

11-6-9. امتحان عاشق (آزمون جفاکشی و تحمل). 413

11-7. حالات و رفتارهای عاشق… 414

11-7-1. غیرت‌ورزی عاشق… 414

11-7-2. سخت‌جانی و تحمل عاشق… 416

11-7-3. آزارخواهی عاشق… 417

11-7-4. دشنام‌خواهی… 419

11-7-5. خود کم‌بینی و بی اعتباری عاشق… 419

11-7-6. خود سگ‌انگاری (سگیه). 420

11-8. ذوقها و لذتهای وقوعیان.. 422

11-9. بزم وقوعی: آداب مجلس…… 423

11-9-1. مهار چشم عاشق در بزم. 426

11-9-2. رقص در بزم. 426

11-10. عشق، حیا و شرم. 426

11-11. نگرانی از حرف مردم. 428

11-12. تن و عشق… 429

11-13. امیرانِ زبون در شعر و عشق… 429

گزیدۀ شعر واسوخت… 431

کتاب‌نامه.

منبع: کاروند پارسی