منشآت فارسی امیرعلیشیر نوایی

میراث مکتوب – کتاب حاضر دربردارندۀ منشآت فارسی امیرعلیشیر نوایی است.

نگاه سلاطین ، وزرا و شاهزادگان به علوم و فرهنگ سبب ترقی و تنزل فرهنگی یک جامعه می‌گردد. فضای آرامی که سلطان حسین بایقرا و وزیر دانشمند وی امیر علیشیر نوایی در این دوره ایجاد کردند؛ سبب رشد شعرا و علمای بزرگ و نامی شده ‌است و همچنین پدید آمدن آثار فاخر و ارزشمندی که در طول تاریخ فرهنگی بی نظیر می باشد.

در زمینۀ منشآت نویسی نیز در این دوره آثار متعددی به رشته تحریر درآمد به طوری که می توان گفت بیشترین منشآت دوره ی تیموری مربوط به حکومت سلطان حسین بایقرا می‌باشد. از جمله این منشآت می‌توان به نامه نامی خواندمیر، ترسّل- مکاتیب زمجی اسفزاری، شرف نامه خواجه عبدالله مروارید، منشآت شرف هروی و مخزن الانشاء واعظ کاشفی اشاره کرد.

منشات به عنوان یکی از فنون انشا و نویسندگی در ادب فارسی مطرح است. دهخدا در تعریف منشات نوشته‌ است: «منشآت انشاء کرده شده و این جمع مُنشَأ که صیغه مفعول‌است از انشاء و مراد از منشآت، مسودات و عبارات و تصنیفات است، نوشتجات منشیانه» (فرهنگ لغت دهخدا).

ﻣﻨﺸآت ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از اﺣﻜﺎم دﻳﻮاﻧﻲ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی شخصی بوده اﺳﺖ ﻛﻪ منشی دیوانی ﻳﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‌ای ﻏﻴﺮ دیوانی آن را ﻧﻮﺷﺘﻪ وﺟﻤﻊآوریﻛﺮده است. دارای دو نوع اخوانیات و سلطانیات بوده است و سبک نگارش هرکدام با دیگری فرق داشته‌است.

به جهت اهمیت این فن در میان نویسندگان و کاتبان، در آموزش این فن کتاب‌هایی تالیف شده‌است که قدیمی‌ترین آن‌ها کتاب «آیین نامه نویسی» است. این متن دارای چهل و پنج بند است که هر یک از بندها شیوه‌های گوناگون در سبک نامه نویسی را ارائه می‌دهد. بند نخست آن مقدمه‌ای است در شرح کسانی که به آنان نامه نوشته‌ می‌شود. در بندهای دیگر طرز نوشتن انواع آفرین و ستایش، خطاب، عنوان نامه، همدردی و تسلیت و مطالب وسط‌نامه و پایان نامه‌ها ذکر شده است.

شیوۀ‌ نگارش مکاتیب دیوانی عهد تیموری ایجاز، اختصار و ساده نویسی می‌باشد. این شیوه از نیمه دوم قرن هفتم به دلیل عدم رغبت مغولان به عبارت پردازی آغاز شده است و در این عصر نیز ادامه یافته است.

عدم استعمال لغات دشوار عربی از دیگر ویژگی‌های منشآت این دوره است که در رقعه‌های نوایی نیز قابل مشاهده است.

آرایش کلام با آرایه‌های ادبی همچون سجع و کاربرد برخی ترکیبات عربی و استشهاد به آیات و احادیث و عبارات و امثال عربی نیز معمول است که سبب دشواری کلام نمی گردد. چرا که کاربرد واژه‌های سره فارسی نیز در منشات او کم نیست. از دیگر ویژگی‌های منشات این دوره تضمین اشعار و مصرع‌ها برای تکمیل کلام و تأیید مضمون و محتوای نامه‌هاست، که خود نشانه مقدار دانش منشیان نیز بوده است. این ویژگی نیز در منشآت امیر علیشیر دیده می‌شود.

یکی دیگر از مختصات منشات نوایی رعایت زبان نگارش براساس مقام و جایگاه علمی و اجتماعی مخاطب است. نوایی در نامه‌هایی که به سلاطین نوشته است با حفظ مراتب انکسار و احترام مطلب را به صراحت و به طور مؤثرابلاغ می نماید. و استخراج مطلب را برای مخاطب با مشکل روبرو نمی‌کند.

    برخی از منشات چنان سرشار از جنبه های ادبی بوده است که کاتبان این منشآت را جمع آوری می کردند تا شاهد مثال های باشند برای آموزش این فن به منشیان و نویسندگان که در آغاز این راه قرار داشتند.که برخی از آن‌ها برای نمونه ذکر شد.

معرفی نسخ خطی

از منشآت فارسی نوایی همچون منشات ترکی وی کتاب مستقلی در دست نیست؛ جز اینکه به صورت پراکنده در نسخ مختلف نامه‌‌های از وی ثبت شده است. این نکته از آنجا هویدا می شود که نه امیر علیشیر کمترین اشاره‌ای به منشات فارسی خود داشته و نه هیچ یک از منابع کلاسیک نامی از منشات وی به میان آورده اند.در تأیید افزون‌تر این مهم همان بس که خواندمیر، در مکارم الاخلاق، با وجود تماجید و تعاریف بسیار از انشای فارسی امیر علیشیر، ذکری از کتاب مدون بدین نام نداشته و تنها به ذکر موردی برخی از نامه‌های او پرداخته است.

نامۀ امیرعلیشیر به جامی، نامۀ امیر به خواجه عبدالعزیز جامی، نامه امیر به سادات مشهد و همچنین نامه امیر به شرف خان والی ممالک هند در نسخه خطی با نام منشات به شماره 1513 در کتابخانه مجلس یافت شد به خط ابوالحسن بن عبدالله در اوّل صفر 961 هـ . ق. عنوان شنگرف با مهر وقف کتابخانه آغابک رکاب دار. نامه خواجه به عبدالعزیز جامی در نسخه کتابخانه ملک تهران نیز با نام فی الجواب به شماره 1083 آمده است. در متن با نشان(مل) مشخص شده است.

 

کتابت امیر علیشیر به خواجه افضل کرمانی و عبدالله مروارید با شماره 675 با عنوان منشات و مکاتیب قرن 10 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است. این نسخه مربوط به قرن 13 معرفی شده ولی براساس ظاهر نسخه و نوع کاغذ گویا نسخه‌ای کهن‌تر است. با خط نستعلیق، نوع کاغذ: سفید، آغاز و انجام آن افتادگی دارد. متن براساس این نسخه نگارش یافته و با نشان (مج) مشخص شده است.

نسخه‌ دیگر از این نامه با عنوان کتابتی که امیر علی شیر به خواجه افضل که در وقت رفتن خود به مکه معظمه به جای خویش به وزارت نصب کرده به شماره 5634 در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است، این نسخه با نشان (ته) شناخته می شود.نسخه‌ی دیگر این نامه با عنوان رقعه امیر علیشیر بعد از استعفای وزارت به وزرای سلطان حسین با اختلاف اندک در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 12558 محفوظ است. با نشان (مج1) معرفی می شود.

نسخه دیگر از این نامه در کتابخانه دانشگاه تهران با شماره 3220 موجود است. با نشان (ته1) مشخص شده است.

دو نامه‌ای که امیر علیشیر به جامی نوشته است به صورت کامل و همچنین نامه‌ای که امیر به سلطان حسین بایقرا نوشته بصورت ناقص در مجموعه ای به شماره 1083 در فهرست نسخ خطی کتابخانه ملک تهران ثبت شده‌است. تاریخ کتابت آن 1193 هـ . ق.  می باشد. نوع خط: نستعلیق، نوع کاغذ: ترمه، صفحات (244- 243)، به خط میر علی اکبر زکی حسینی ولد میر محمد محسن و با جلد میشن آلبالوئی ضربی.

نامۀ امیر به سلطان یعقوب در باب زر قلب نیز به شماره 3010 در مجموعه‌ی نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بدون ذکر تاریخ به ثبت رسیده است.

نامۀ امیر به سلطان حسین بایقرا (نامه امیر به مطلوب خویش)  که به طور کامل در مجموعه‌ای به تالیف محمد رفیع حسینی از کتابخانه دانشگاه مرکزی تهران به شماره 2978  بدون تاریخ ثبت شده و متن براساس این نسخه نگارش یافته است. نسخۀ دیگر این نامه به صورت ناقص با شماره 1083 در فهرست نسخ کتابخانه ملک ثبت و در متن با نشان (مل) مشخص شده است. نسخه دیگری نیز از این نامه با عنوان نامه امیر علیشیر به دوستی که از او رنجیده بود و پرسش علت رنجش در فهرست نسخ خطی کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 2591 محفوظ است.

 مکتوب امیر علیشیر نوایی به پادشاه شیروان شاه فرخ یسار از منشات خواجه عبدالله مروارید نسخه پاریس نقل ازکتاب «اسناد و مکاتبات تاریخی ایران»از عبدالحسین نوایی صفحات419- 420 چاپ تهران.

سواد کتابت امیر علیشیر به برادر و فرزند، معروف به پندنامه که شباهت بسیاری به نامه امیر به خواجه افضل و عبدالله مروارید دارد و گویا منظور امیر از برادر خواجه افضل و به دلیل کهتری عبدالله مروارید نسبت به امیر وی را فرزند خوانده است؛ این سخن صحیح تر به نظر می‌رسد. ما نیز به صورت جداگانه آوردیم. این سواد به شماره 2464 در فهرست نسخ خطی دانشگاه تهران معرفی شده است اما در نسخه موجود چنان که باید نیست و گویا افتاده است. نسخه مذکور مربوط به سده 11 مجموعه‌ای پراکنده عرفانی و ادبی است. همچنین در کتاب مکارم الاخلاق خواندمیر در صفحات 84 و 85 نیز آمده است که متن براساس آن می‌باشد.

مکتوب دیگری از امیر علیشیر به سلطان حسین بایقرا به نقل از مجله ارمغان سال 11 به شماره 10، صفحات 755-756 می باشد.

مکتوب امیر علیشیر به قاضی ظهیرالدین عیسی  به شماره 675 به انشاء مولانا معین الدین اسفزاری در کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است با عنوان منشآت و مکاتیب قرن10 (از تیموریان تا ترکمانان) تاریخ کتابت قرن 13، خط نستعلیق با عنوان شنگرف، آغاز و انجام افتاده و گردآورنده آن مشخص نیست. نسخه دیگر این نامه در منشات معین الدین زمجی اسفزاری کتابخانه مجلس به شماره 13718  صفحات 248ـ 249 آمده است.

مکتوب امیر علیشیر به خواجه ابو نصر بن خواجه عبدالملک و همچنین نامه بعد از آن با عنوان از این قبیل است به شماره 675 به انشاء مولانا عبدالواسع در کتابخانه مجلس موجود است با عنوان منشات و مکاتیب قرن 10 به تاریخ کتابت قرن 13، خط نستعلیق با عنوان شنگرف، آغاز و انجام نسخه افتادگی دارد.

مکتوب دیگری از امیر علیشیر تحت عنوان نامه امیر علیشیر به راهب مسیحی در هرات به درخواست سلطان حسین میرزا، این نامه در نسخه خطی به شماره 2067 در کتابخانه بادریان انگلستان حفظ و نگهداری می شود. اطلاعات مربوط به آن در فهرست نسخ خطی اته موجود است. برای بنده دستیابی به این نسخه امکان پذیر نبود.

در فهرست نسخ خطی مشترک پاکستان نامه‌ای فارسی از نوایی معرفی شده با عنوان مکتوبی به سلطان حسین بایقرا درباره رفتن به مکه به شماره 2591 این نامه در نسخه مذکور مشاهده شد که به زبان ترکی است.

در این کتاب منشآت فارسی نوایی را معرفی کرده و مصحح شیوۀ کار خود را توضیح داده است.

امیرعلیشیر نوایی، منشآت فارسی، تصحیح: منیره محمددادی، تهران، تک درخت، 102 صفحه، شمارگان: 1000 نسخه، قطع: رقعی، بها: 70000 ریال، 1394.