میراث مکتوب – استاد دکتر مهدى محقق در بهمن ماه ۱۳۰۸ هجرى شمسى در مشهد به دنیا آمدند. تحصیلات خود در دوره ابتدائى و متوسّطه را در تهران گذراندند و از سال ۱۳۲۳ شروع به تحصیلات حوزوى کردن. سپس براى استفاده از محضر استادان بزرگ در سالهاى ۱۳۲۶ و ۱۳۲۷ به مشهد رفتند و علوم حوزوى را در حوزه هاى علمیّه مشهد و سپس تهران تا مرحله اجتهاد فراگرفتند و موفّق به اخذ درجه اجتهاد از آیت اللّه کاشف الغطاء و آیت اللّه سیّدمحمّدتقى خوانسارى گردیدند.
در سال ۱۳۲۷ وارد دانشگاه تهران شدند و دوره دکترى الهیّات را در سال ۱۳۳۷ و دکترى رشته زبان و ادبیات فارسى را در سال ۱۳۳۸ به پایان رسانیدند و در سال ۱۳۳۹ پس از شرکت در آزمون دانشیارى به عضویت هیأت آموزشى گروه زبان و ادبیّات فارسى دانشگاه تهران درآمدند و پیش از آن به مدّت نُه سال در دبیرستانهاى تهران تدریس کرده بودند که مدت سه سال از آن را مدیر بخش کتب خطّى کتابخانه ملى فرهنگ هم بودند. در سال ۱۳۴۰ از طرف دانشگاه لندن براى تدریس در دانشکده زبانهاى شرقى دعوت شدند و به مدت دو سال در آن دیار به سر بردند. در سال ۱۳۴۵ به مقام استادى دانشگاه تهران نائل آمدند. ایشان طىّ سالهاى ۱۳۴۴ـ۱۳۴۷ و ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷ و ۱۳۶۰ـ۱۳۶۱ در دانشگاه مک گیل کانادا به تدریس فلسفه و کلام و عرفان اسلامى پرداختند و در سال ۱۳۴۷ شعبه مؤسّسه مطالعات اسلامى آن دانشگاه را در تهران تأسیس کردند که نتیجه آن نشر متجاوز از یکصدوشصت کتاب در زمینههاى مختلف علوم اسلامى است که با همکارى متجاوز از سىتن از استادان داخلى و سى تن از استادان خارجى در مجموعه هاى «سلسله دانش ایرانى»، «تاریخ علوم در اسلام»، «اندیشه اسلامى»، «همایش قرطبه و اصفهان» و «زبان و ادب فارسى» فراهم آمده است.
در سال ۱۳۵۰ به عنوان رئیس انجمن استادان زبان و ادبیّات فارسى برگزیده شدند و با استفاده از امکانات مؤسّسه مطالعات اسلامى چهل اثر به استادان آن رشته تقدیم داشتند و نیز در همان سال به عنوان عضو هیأت امنا با انجمن فلسفه همکارى کردند و در نشر آثار علمى دانشمندان شیعى ایرانى به وسیله آن انجمن سهیم شدند. پس از بازنشستگى، به مدّت پنجسال، سالى سهماه در کانادا تدریس کردند و پس از آن پنجسال در مؤسّسه بینالمللى اندیشه و تمدّن اسلامى مالزى به عنوان «استاد ممتاز فلسفه اسلامى» به تدریس و تحقیق اشتغال ورزیدند و نشر مجموعه اى از متون و تحقیقات در زمینه علوم اسلامى را بنیان نهادند که تاکنون دوازده مجلّد از آن به وسیله آن مؤسّسه در تهران و کوالالامپور در مجموعه «اندیشه اسلامى» منتشر شده است و نیز به دعوت دانشگاه آکسفورد سالى یکماه به تحقیق و مطالعه درباره تاریخ پزشکى اشتغال داشته و برخى از استادان را در راهنمائى رسالههاى دکترى در زمینه علوم اسلامى یارى کرده اند.
پس از انقلاب اسلامى به ریاست دانشکده دماوند منصوب شدند و در سال ۱۳۶۱ سازمان دائرهالمعارف تشیّع را پایه ریزى کردند و همچنین پس از انتصاب به عضویت هیأت امناى بنیاد دائرهالمعارف بزرگ اسلامى در سال ۱۳۶۲ مدّت دوسال به عنوان مدیرعامل، آن نهاد را اداره کردند. از بدو تأسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسى در سال ۱۳۷۰ به عضویّت پیوسته آن منصوب گشتند و نیز با عضویّت وابسته فرهنگستان علوم پزشکى در گروه طبّ اسلامى و پزشکى سنّتى همکارى خود را ادامه دادند.
ایشان همچنین در بسیارى از مجامع بین المللى عضویّت دارند از جمله: فرهنگستان زبان عرب مصر، فرهنگستان زبان عرب دمشق، فرهنگستان علوم و تمدّن اسلامى اردن، فرهنگستان علمى هند، انجمن بینالمللى تاریخ پزشکى و انجمن بینالمللى فلسفه در قرون وسطى.
ایشان پدیدآورنده بیش از هشتاد عنوان کتاب اعمّ از تألیف و ترجمه و تصحیح و مجموعهمقالات و یکصدوپنجاه مقاله فارسى و عربى و سىوپنج مقاله انگلیسى هستند که این مقالات در مجلّات دانشگاههاى ایران و نشریّات علمى کشور و همچنین در مجلّات علمى کشورهاى انگلستان و فرانسه و امریکا و ژاپن و ایتالیا و هلند و ترکیه و مصر و اردن و لبنان و سوریه و مراکش و افغانستان و پاکستان و هندوستان و ازبکستان و تاجیکستان و تایلند چاپ و منتشر گشته است.
از آثار ایشان کتاب «فیلسوف رى، محمّدبن زکریاى رازى» (انتشارات انجمن آثار ملّى ۱۳۴۹) تألیف درجه اوّل و برنده جایزه در سال ۱۳۴۹ و کتاب «مفتاح الطّبّ» با خلاصه ترجمه انگلیسى و فارسى(انتشارات مؤسّسه مطالعات اسلامى دانشگاه تهران ـمکگیل، ۱۳۶۸) برنده جایزه بهترین کتاب سال جمهورى اسلامى ایران در سال ۱۳۶۹ و کتاب «مجموعه متون و مقالات در تاریخ و اخلاق پزشکى در اسلام و ایران»(انتشارات سروش، ۱۳۷۴) برنده جایزه دوازدهمین جشنواره بین المللى خوارزمى در سال ۱۳۷۷ شده است.
کتاب «ترجمه انگلیسى شرح غررالفرائد» یا «شرح منظومه حکمت حاج ملّاهادى سبزوارى» که استاد محقق با همکارى پروفسور توشىهیکو ایزوتسو تألیف کردند، در سال ۱۹۷۷م/ ۱۳۵۶ه در نیویورک چاپ و سپس به وسیله مرکز نشر دانشگاهى و دانشگاه تهران در تهران تجدید چاپ شد. این کتاب پس از «تفسیر مابعدالطّبیعه» ابنرشد، نخستین نظام منسجم فلسفى است که پس از هشتصدسال از جهان اسلام وارد غرب شده است.
ایشان در سال ۱۳۷۹ موفّق به دریافت نشان درجه دو دانش و در سال ۱۳۸۰ برنده جایزه پیشکسوتان و نیز در همان سال برنده جایزه چهره هاى ماندگار شدند و در سال ۱۳۸۲ نشان درجه یک ادب فارسى، در سال ۱۳۸۴ لوح تقدیر ویژه هشتمین دوره جایزه انجمن ترویج علم ایران، در سال ۱۳۸۷ لوح تقدیر و جایزه دومین جشنواره فارابى به عنوان «مفاخرپژوه برجسته» و در سال ۱۳۹۰ از طرف بنیاد ملّى نخبگان با عنوان «استاد برجسته» جایزه مرحوم علامه طباطبائى را دریافت نمودند.
ایشان اکنون مدیر مؤسّسه مطالعات اسلامى دانشگاه تهران دانشگاه مکگیل و رئیس انجمن ترویج زبان و ادب فارسى ایران و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسى هستند.
استاد محقّق در سال ۱۳۷۸ از طرف هیأت امناى انجمن آثار و مفاخر فرهنگى به ریاست هیأت مدیره آن انجمن منصوب گشتند. از جمله فعّالیّتهاى ایشان در طول دهسال مدیریّت خود در آن مرکز، برگزارى صدوشش مراسم بزرگداشت براى نام آوران در عرصه هاى علمى و فرهنگى بود که براى هریک از آنان بزرگداشت نامه اى هم تألیف مى شد.
پنجاه مجلّد از این بزرگداشتنامه ها با مقدّمه استاد محقق آغاز مى شود که استاد در این پیشگفتارها، یا به شرح اجمالى زندگى و خاطرات آن افراد پرداخته و یا موضوعى که زمینه فعّالیّت آن افراد بوده، مورد پژوهش و بررسى قرار داده اند.
مجموعه این پیشگفتارها، به ترتیب از متأخّر به متقدّم همراه با مقاله اى از استاد با عنوان «دهسال با مفاخر علمى و فرهنگى کشور (۱۳۷۸ـ۱۳۸۸)» و نیز فهرست اعلام در مفاخرنامه به اهتمام حمیده حجازی در ۴۰۹ صفحه منتشر شده است.
در سال ۱۳۲۷ وارد دانشگاه تهران شدند و دوره دکترى الهیّات را در سال ۱۳۳۷ و دکترى رشته زبان و ادبیات فارسى را در سال ۱۳۳۸ به پایان رسانیدند و در سال ۱۳۳۹ پس از شرکت در آزمون دانشیارى به عضویت هیأت آموزشى گروه زبان و ادبیّات فارسى دانشگاه تهران درآمدند و پیش از آن به مدّت نُه سال در دبیرستانهاى تهران تدریس کرده بودند که مدت سه سال از آن را مدیر بخش کتب خطّى کتابخانه ملى فرهنگ هم بودند. در سال ۱۳۴۰ از طرف دانشگاه لندن براى تدریس در دانشکده زبانهاى شرقى دعوت شدند و به مدت دو سال در آن دیار به سر بردند. در سال ۱۳۴۵ به مقام استادى دانشگاه تهران نائل آمدند. ایشان طىّ سالهاى ۱۳۴۴ـ۱۳۴۷ و ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷ و ۱۳۶۰ـ۱۳۶۱ در دانشگاه مک گیل کانادا به تدریس فلسفه و کلام و عرفان اسلامى پرداختند و در سال ۱۳۴۷ شعبه مؤسّسه مطالعات اسلامى آن دانشگاه را در تهران تأسیس کردند که نتیجه آن نشر متجاوز از یکصدوشصت کتاب در زمینههاى مختلف علوم اسلامى است که با همکارى متجاوز از سىتن از استادان داخلى و سى تن از استادان خارجى در مجموعه هاى «سلسله دانش ایرانى»، «تاریخ علوم در اسلام»، «اندیشه اسلامى»، «همایش قرطبه و اصفهان» و «زبان و ادب فارسى» فراهم آمده است.
در سال ۱۳۵۰ به عنوان رئیس انجمن استادان زبان و ادبیّات فارسى برگزیده شدند و با استفاده از امکانات مؤسّسه مطالعات اسلامى چهل اثر به استادان آن رشته تقدیم داشتند و نیز در همان سال به عنوان عضو هیأت امنا با انجمن فلسفه همکارى کردند و در نشر آثار علمى دانشمندان شیعى ایرانى به وسیله آن انجمن سهیم شدند. پس از بازنشستگى، به مدّت پنجسال، سالى سهماه در کانادا تدریس کردند و پس از آن پنجسال در مؤسّسه بینالمللى اندیشه و تمدّن اسلامى مالزى به عنوان «استاد ممتاز فلسفه اسلامى» به تدریس و تحقیق اشتغال ورزیدند و نشر مجموعه اى از متون و تحقیقات در زمینه علوم اسلامى را بنیان نهادند که تاکنون دوازده مجلّد از آن به وسیله آن مؤسّسه در تهران و کوالالامپور در مجموعه «اندیشه اسلامى» منتشر شده است و نیز به دعوت دانشگاه آکسفورد سالى یکماه به تحقیق و مطالعه درباره تاریخ پزشکى اشتغال داشته و برخى از استادان را در راهنمائى رسالههاى دکترى در زمینه علوم اسلامى یارى کرده اند.
پس از انقلاب اسلامى به ریاست دانشکده دماوند منصوب شدند و در سال ۱۳۶۱ سازمان دائرهالمعارف تشیّع را پایه ریزى کردند و همچنین پس از انتصاب به عضویت هیأت امناى بنیاد دائرهالمعارف بزرگ اسلامى در سال ۱۳۶۲ مدّت دوسال به عنوان مدیرعامل، آن نهاد را اداره کردند. از بدو تأسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسى در سال ۱۳۷۰ به عضویّت پیوسته آن منصوب گشتند و نیز با عضویّت وابسته فرهنگستان علوم پزشکى در گروه طبّ اسلامى و پزشکى سنّتى همکارى خود را ادامه دادند.
ایشان همچنین در بسیارى از مجامع بین المللى عضویّت دارند از جمله: فرهنگستان زبان عرب مصر، فرهنگستان زبان عرب دمشق، فرهنگستان علوم و تمدّن اسلامى اردن، فرهنگستان علمى هند، انجمن بینالمللى تاریخ پزشکى و انجمن بینالمللى فلسفه در قرون وسطى.
ایشان پدیدآورنده بیش از هشتاد عنوان کتاب اعمّ از تألیف و ترجمه و تصحیح و مجموعهمقالات و یکصدوپنجاه مقاله فارسى و عربى و سىوپنج مقاله انگلیسى هستند که این مقالات در مجلّات دانشگاههاى ایران و نشریّات علمى کشور و همچنین در مجلّات علمى کشورهاى انگلستان و فرانسه و امریکا و ژاپن و ایتالیا و هلند و ترکیه و مصر و اردن و لبنان و سوریه و مراکش و افغانستان و پاکستان و هندوستان و ازبکستان و تاجیکستان و تایلند چاپ و منتشر گشته است.
از آثار ایشان کتاب «فیلسوف رى، محمّدبن زکریاى رازى» (انتشارات انجمن آثار ملّى ۱۳۴۹) تألیف درجه اوّل و برنده جایزه در سال ۱۳۴۹ و کتاب «مفتاح الطّبّ» با خلاصه ترجمه انگلیسى و فارسى(انتشارات مؤسّسه مطالعات اسلامى دانشگاه تهران ـمکگیل، ۱۳۶۸) برنده جایزه بهترین کتاب سال جمهورى اسلامى ایران در سال ۱۳۶۹ و کتاب «مجموعه متون و مقالات در تاریخ و اخلاق پزشکى در اسلام و ایران»(انتشارات سروش، ۱۳۷۴) برنده جایزه دوازدهمین جشنواره بین المللى خوارزمى در سال ۱۳۷۷ شده است.
کتاب «ترجمه انگلیسى شرح غررالفرائد» یا «شرح منظومه حکمت حاج ملّاهادى سبزوارى» که استاد محقق با همکارى پروفسور توشىهیکو ایزوتسو تألیف کردند، در سال ۱۹۷۷م/ ۱۳۵۶ه در نیویورک چاپ و سپس به وسیله مرکز نشر دانشگاهى و دانشگاه تهران در تهران تجدید چاپ شد. این کتاب پس از «تفسیر مابعدالطّبیعه» ابنرشد، نخستین نظام منسجم فلسفى است که پس از هشتصدسال از جهان اسلام وارد غرب شده است.
ایشان در سال ۱۳۷۹ موفّق به دریافت نشان درجه دو دانش و در سال ۱۳۸۰ برنده جایزه پیشکسوتان و نیز در همان سال برنده جایزه چهره هاى ماندگار شدند و در سال ۱۳۸۲ نشان درجه یک ادب فارسى، در سال ۱۳۸۴ لوح تقدیر ویژه هشتمین دوره جایزه انجمن ترویج علم ایران، در سال ۱۳۸۷ لوح تقدیر و جایزه دومین جشنواره فارابى به عنوان «مفاخرپژوه برجسته» و در سال ۱۳۹۰ از طرف بنیاد ملّى نخبگان با عنوان «استاد برجسته» جایزه مرحوم علامه طباطبائى را دریافت نمودند.
ایشان اکنون مدیر مؤسّسه مطالعات اسلامى دانشگاه تهران دانشگاه مکگیل و رئیس انجمن ترویج زبان و ادب فارسى ایران و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسى هستند.
استاد محقّق در سال ۱۳۷۸ از طرف هیأت امناى انجمن آثار و مفاخر فرهنگى به ریاست هیأت مدیره آن انجمن منصوب گشتند. از جمله فعّالیّتهاى ایشان در طول دهسال مدیریّت خود در آن مرکز، برگزارى صدوشش مراسم بزرگداشت براى نام آوران در عرصه هاى علمى و فرهنگى بود که براى هریک از آنان بزرگداشت نامه اى هم تألیف مى شد.
پنجاه مجلّد از این بزرگداشتنامه ها با مقدّمه استاد محقق آغاز مى شود که استاد در این پیشگفتارها، یا به شرح اجمالى زندگى و خاطرات آن افراد پرداخته و یا موضوعى که زمینه فعّالیّت آن افراد بوده، مورد پژوهش و بررسى قرار داده اند.
مجموعه این پیشگفتارها، به ترتیب از متأخّر به متقدّم همراه با مقاله اى از استاد با عنوان «دهسال با مفاخر علمى و فرهنگى کشور (۱۳۷۸ـ۱۳۸۸)» و نیز فهرست اعلام در مفاخرنامه به اهتمام حمیده حجازی در ۴۰۹ صفحه منتشر شده است.