این برنامه به‌عنوان اولین نشست از سلسله نشست‌های کتابخانه‌های وقفی آستان قدس رضوی با حضور حجت‌الاسلام سید جلال حسینی، رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد این آستان مقدس و جمعی از مدیران و کارشناسان آستان قدس رضوی، 22 آبان‌ماه 1403، در اتاق کنفرانس کتابخانه مرکزی حرم مطهر حضرت رضا (ع) برگزار شد.
ابن خاتون عاملی، یکی از واقفان عمده کتاب به کتابخانه آستان قدس رضوی است که در سال 1067 هجری قمری مجموعه‌ای شامل 400 نسخه خطی را بر این کتابخانه وقف کرده است.
قدیم‌ترین کتاب این مجموعه وقفی نیز «مجمل اللغه احمد بن فارس رازی» به شمار می‌آید که در سال 504 هجری قمری کتابت شده است. دراین‌میان، بیشترین نسخه‌های خطی وقفی ابن خاتون عاملی در قرن دهم هجری کتابت شده است، درواقع، 160 نسخه خطی این کتابخانه وقفی در این قرن نوشته شده است.
همچنین کتاب «نهج المسترشدین فی اصول الدین علامه حلی» به شماره 955، یکی دیگر از نسخه‌های نفیس وقفی این مجموعه خطی است. این کتاب دارای اجازه فخرالمحققین حلی به کاتب نسخه در سال 705 هجری قمری در برگ اول نسخه است.
از دیگر نسخه‌های نفیس این کتابخانه وقفی می‌توان به کتاب «فتح العزیز فی شرح الوجیز» و کتاب «القواعد الجلیه فی شرح الشمسه علامه حلی» اشاره کرد که این دو اثر خطی به ترتیب در سال‌های 654 قمری و 679 قمری کتابت شده است.
بررسی اهمیت کتابخانه وقفی شیخ محمد خاتون
کاظم استادی، پژوهشگر مطالعات اسلامی که از شهر قم به‌صورت مجازی در این برنامه شرکت کرد، ضمن اشاره به داستان چگونگی تألیف کتاب «کتابخانه شیخ محمد خاتون(پیشوای حکومت عبدالله قطب‌شاه در حیدرآباد جنوب هند)»، اظهار کرد: در زمان تهیه شرح حال شیخ محمد خاتون، متوجه شدم که 400 نسخه خطی توسط پسر شیخ محمد خاتون یعنی اسدالله بن محمد مؤمن خاتون عاملی، بر کتابخانه آستان قدس رضوی وقف شده است.
وی ادامه داد: این مجموعه آثار خطی از جنبه‌های مختلف همچون خود کتابخانه، صاحب آن و نگهداری این مجموعه در مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، دارای اهمیت است.
این نسخه‌پژوه کشور گفت: اگرچه مجموعه نسخه‌های خطی دیگری با تعداد آثار بیشتری نیز بر کتابخانه رضوی وقف شده است، اما تعداد این 400 نسخه در موقعیت زمانی وقف کتابخانه شیخ محمد خاتون، بسیار چشمگیر بوده است.
استادی افزود: این مجموعه نسخ خطی از نظر قدمت تاریخی و تنوع موضوعی و تعداد مؤلفان آثار نیز اهمیت بالایی دارند چنان‌که در موضوعات مختلف همچون منطق، فلسفه، فقه، نجوم و…، آثاری در این کتابخانه وقفی به چشم می‌خورد. از طرف دیگر، برخی نسخه‌ها انحصاری هستند و یا نسخه مادر سایر نسخه‌های خطی محسوب می‌شوند. برخی از نسخه‌ها نیز از تبار ویژه‌ای برخوردار است.
در ادامه وی بیان کرد: همچنین صاحب کتابخانه یعنی شیخ محمد خاتون نیز عضو خانواده مهمی بوده که علمای متعددی داشتند. وی از جایگاه علمی برجسته‌ای نیز برخوردار بوده چنان‌که شیخ محمد خاتون، شاگرد شیخ بهایی بوده، حتی بررسی‌هایم نشان داد که وی شاگرد میرداماد نیز بوده است.
سخنران این نشست به وضعیت اجتماعی و سیاسی دوران شیخ محمد خاتون و همچنین شاگردان وی نیز اشاره و اضافه کرد: همچنین شیخ محمد خاتون، کتاب‌شناس بوده و از دوران نوجوانی، تشخیص می‌داده که چه نوع نسخه‌های خطی را تهیه کند.
استادی با اشاره به این‌که شیخ محمد خاتون در دوران جوانی به هند مهاجرت کرده و در آنجا ماندگار شده است، گفت: انتقال این کتابخانه وقفی از جنوب هند به شهر مشهد، در مدت کوتاهی پس از درگذشت شیخ محمد خاتون، آن هم در دوره‌ای که رفت و آمد سخت بوده، نیز جالب توجه است.
وی ادامه داد: دراین‌میان، تلاش و توجهی که مسئولان آستان قدس رضوی در طی قرون متمادی گذشته بکار بستند تا این مجموعه آثار خطی به‌طور کامل در کتابخانه رضوی حفظ و نگهداری شود، قابل تقدیر است.
این نسخه‌پژوه در پایان با تأکید بر ضرورت بررسی و پژوهش بیشتر بر روی آثار این کتابخانه ارزشمند خطی و وقفی در ابعاد مختلف، خاطرنشان کرد: چندین موضوع پژوهشی با محوریت این 400 نسخه خطی در کتاب کتابخانه شیخ محمد خاتون که توسط سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در سال جاری منتشر شده است، برای اهل علم و پژوهش معرفی کرده‌ام.
لزوم معرفی کتابخانه‌های خاندانی و وقفی
همچنین در این نشست، رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ضمن گرامی‌داشت فرارسیدن هفته کتاب و کتاب‌خوانی، از تلاش‌های علمی و پژوهشی استادی که بی‌تردید سرآغاز انجام فعالیت‌های علمی فاخر دیگری خواهد شد، تقدیر کرد.
حجت‌الاسلام حسینی با تأکید بر لزوم معرفی دیگر کتابخانه‌های خاندانی و وقفی موجود در گنجینه رضوی، گفت: بی‌شک پس از زیارت مضجع شریف امام رضا (ع)، کتابخانه آستان قدس رضوی مورد توجه خاص زائران به‌ویژه اهل فضل و علم قرار دارد.
وی افزود: دراین‌میان، تحقق مرجعیت علمی به‌عنوان یکی از رسالت‌های آستان قدس رضوی تعریف شده است که وجود چنین کتابخانه غنی از آثار خطی و قرآنی در این آستان مقدس، مزیتی برای رسیدن به این هدف است و بر روی آن با همکاری سایر مراکز علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی باید سرمایه‌گذاری کرد.
منبع: کتابخانه آستان قدس رضوی