میراث مکتوب- نشست معرفی مصحف منسوب به امام علی (ع) شامگاه سه‌شنبه 24 اردیبهشت‌ماه با سخنرانی مرتضی توکلی در غرفه مؤسسه خانه کتاب در بیست‌وهفتمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم برگزار شد.
توکلی در این نشست با اشاره به پیشینه پژوهش روی نسخه‌های کهن قرآن، بیان کرد: تحقیق و کار روی نسخه‌های کهن قرآن هم در جهان اسلام و هم در غرب پیشینه‌ای دارد که البته در غرب بیش از اسلام و به حدود دو قرن می‌رسد. مستشرقان از حدود 200 سال پیش با انگیزه‌های مختلف این نسخه‌ها را بررسی می‌کردند که گاه این انگیزه به یافتن مغایرت‌هایی در متن و بافت محدود می‌شد و گاهی هم با غرض بیشتر همراه بود. در دهه‌های اخیر، یک نهاد مستقل در آلمان تأسیس شده که رسالت اصلی آن، تحقیق روی نسخه‌های کهن قرآن است.
وی ادامه داد: در جهان اسلام، رد پای کار منسجمی روی نسخه‌های کهن دیده نمی‌شود؛ البته افرادی به‌طور گزینشی روی برخی نسخه‌ها کارهایی انجام داده‌اند که نتایج آن هم چندان ثبت و منتشر نشده است. طیار آلتی قولاچ، متخصص مصاحف کهن از ترکیه که روی این موضوع اهتمام داشته و از جهتی با مستشرقین ارتباط بیشتری داشت، همواره از سوی افراد مختلف با این سؤال و شبهه مواجه بود که قدمت قرآن 14 قرن نبوده و نهایتا قدمت آن به قرن سوم برمی‌گردد. وی برای اینکه به این شبهه پاسخ دهد، در کتابخانه‌ها به جست‌وجو و تحقیق پرداخت تا ببیند آیا واقعا نسخه‌ای به قدمت 14 قرن وجود دارد؟ این متخصص نسخه‌های کهن، کار در این زمینه را از 20 سال پیش آغاز کرد.
این پژوهشگر نسخه‌های کهن قرآن کریم، افزود: در ایران برخی اشخاص کارهایی انجام داده‌اند که منسجم و هدفمند نبود، تا اینکه مرکز طبع و نشر قرآن کریم به این موضوع به‌طور ویژه بها داد و ریل‌گذاری صورت گرفت. در این راستا، مصاحف کهن ایران و سایر کشورها گردآوری شد تا روی آن‌ها پژوهش شود. با اساتید بسیاری در این زمینه مشورت صورت گرفت که مهم‌ترین آن‌ها طیار آلتی قولاچ بود. وی در چند سفری که سال‌های اخیر به ایران داشته، به کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران ازجمله آستان قدس رضوی، آستانه مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) و کتابخانه آیت‌الله مرعشی رفته و پس از بررسی‌های دقیق، یک نسخه را از کتابخانه آستان قدس انتخاب کرد که به چند دلیل قابلیت پژوهش دارد.
توکلی در معرفی دلایل اهمیت پرداختن به این نسخه کهن از قرآن کریم، گفت: نخستین مورد، قدمت این نسخه بوده که از تمامی نسخه‌های موجود در کشور کهن‌تر است و با تخمین‌هایی به اواخر قرن اول یا اوایل قرن دوم برمی‌گردد. دومین دلیل اهمیت این نسخه، انتساب آن به امیرالمومنین علی(ع) است به این استناد که در آخرین برگه آن آمده: «کتبه علی بن ابیطالب». شیخ بهائی نیز در نخستین صفحۀ این قرآن، به صراحت تائید کرده که این نسخه به خط حضرت علی(ع) است. این نسخه در سال 1008 هجری توسط شاه عباس صفوی، وقف آستان قدس رضوی شد.
وی تصریح کرد: سومین دلیل اهمیت پژوهش روی این نسخۀ کهن قرآن کریم، کامل و بی‌نقص بودن آن است و حدود دو درصد نقص بیشتر ندارد. نسخه‌ها هرچه قدیمی‌تر باشند، ارزش بیشتری دارند. آنچه از نسخه‌های کهن به‌دست ما رسیده، در بیشتر موارد شامل چند برگ یا در خوشبینانه‌ترین حالت، شامل دو سوم از قرآن بوده است. از این جهت که این نسخه، یک قرآن کامل متعلق به صدر اسلام است، بسیار اهمیت دارد.
این پژوهشگر نسخه‌های کهن قرآن کریم با اشاره به ویژگی‌های این مصحف، ادامه داد: این نسخه شامل متن کامل قرآن از ابتدای سوره حمد تا پایان سوره ناس است و ترتیب آیات و سوره‌ها نیز مطابق قرآن‌های امروزی است. این مصحف به خط کوفی نوشته شده و دارای 341 برگه و 680 صفحه است. ویژگی دیگر این مصحف رسم‌الخط آن است که به چهار دسته تقسیم می‌شود. یک دسته کلماتی که با اقوال دانی و ابو داود همخوانی دارند. دسته دوم، کلماتی که دانی و ابوداود درباره آن بیش از یک وجه نقل کرده‌اند. دسته دیگر، کلماتی که اقوال دانی و ابوداود با آن‌ها همخوانی ندارد، ولی برخی از علمای رسم، برای آن وجهی نقل کرده‌اند. دسته چهارم نیز کلماتی است که رسم آن‌ها مخالف با اقوال علمای رسم است.
توکلی گفت: ویژگی دیگر مربوط به نقطه‌گذاری و ضبط مصحف بوده که در این نسخه، سه نوع نقطه‌گذاری مشهود است؛ 1- نقطه‌های سیاه مستطیل شکل که برای تمایز میان حروف هم‌شکل استفاده شده است. 2- نقطه‌های سیاه دایره‌ای شکل که برای نشان دادن بیشتر حروف نقطه‌دار مورد استفاده قرار گرفته است. 3– نقطه‌های قرمز دایره‌ای شکل که در این مصحف برای نشان دادن ضبط کلمات استفاده شده است. دیگر ویژگی به قرائات و فواصل آیات و اسامی سوره‌ها بازمی‌گردد. با بررسی قرائات این مصحف، احتمال می‌رود که در بصره کتابت شده است. بحث قرائات قرآن یک موضوع بسیار کاربردی در جهان اسلام است. به دلیل وجود قرائات مختلف، اگر کسی از این موضوعات مطلع نباشد، گمان می‌کند در قرائت قرآن تحریف ایجاد شده است.
این پژوهشگر قرآنی در تکمیل مباحث افزود: یکی از روش‌های پی بردن به قدمت یک نسخه، قرینه‌ها است. هرچه مصحف بی‌پیرایه‌تر باشد، قدیمی‌تر است. همچنین در مصاحف قرن‌های نخستین، پایان آیات نشانه‌دار و کاملا مشخص شده است. در مصاحف کهن، «بسم الله الرحمن الرحیم» آیه مستقلی شمرده شده که به اعتقادات شیعه نزدیک‌تر است.
وی درباره صحت یا عدم صحت انتساب برخی نسخه‌های کهن به ائمه(ع)، ادامه داد: تعدادی از مصاحف به ائمه(ع) و به‌ویژه امیرالمومنین(ع) منسوب شده، وجود دارد که چندین نسخه از آن‌ها نیز در کتابخانه آستان قدس نگهداری می‌شود. این بحث که آیا این قرآن‌ها واقعا توسط اهل‌بیت(ع) نوشته شده یا جعلی است، از دیرباز بین محققان وجود دارد. برخی این انتساب را قطعی و برخی با دلایلی به‌طور قاطع آن‌را رد می‌کنند. برخی نیز با قرائنی، احتمالاتی می‌دهند.
توکلی در پایان درباره انتساب این نسخه از قرآن به امیرالمومنین(ع)، اظهار کرد: در آخر این مصحف، نوشته‌ای وجود دارد که با خط متن یکی است و مشخص است که همه را یک نفر نوشته است و قرینه دوم درباره این مصحف، شهادت شیخ بهائی در ابتدای آن است. اما وجود یکی دو مورد اشکال و دو سطر جا افتاده در یکی از سوره‌ها، انتساب این مصحف را به امیرالمومنین(ع) دچار تردید می‌کند، چراکه پذیرش اشتباه در کتابت قرآن از سوی حضرت علی(ع) برای ما قابل‌قبول نیست. اما می‌توان گفت اگر این مصحف منسوب به امیرالمومنین(ع) هم نباشد، به‌طور قطع از روی نسخه کتابت شده آن حضرت نوشته شده است.
منبع: خبرگزاری ایبنا