میراث مکتوب- کتاب «فاطمیان، کلام اسماعیلیه و مشروعیت» نوشته بهناز کیباخی با پیشگفتار فرهاد دفتری، رئیس مؤسسه مطالعات اسماعیلی (لندن) از سوی انتشارات میراثبان و با همکاری مؤسسه مطالعات اسماعیلی راهی بازار نشر شد. فرهاد دفتری در پیشگفتار خود بر این اثر با اشاره به آغاز تاریخ اسماعیلیه، به رحلت امام جعفر صادق (ع)، پرداخته و نوشته است: «با رحلت امام جعفر صادق (ع)، در سال 148 هجری، شیعیانِ امامیه پیروِ آن حضرت به چندین گروه و شاخه تقسیم شدند که یکی از این شاخه‌های اصلی تحت عنوان اسماعیلیه به صورت یک نهضت انقلابی پویا در مناطق مختلف جهان اسلام پدیدار گشت. شبکه‌ای از داعیان که همزمان متکلمین و مؤلّفین جامعه خود نیز بودند، پیام عمده این نهضت را که بیشتر با عناوین «دعوت هادیه» اشتهار یافته بود، گسترش می‌دادند.» دفتری در ادامه نوشتار خود کتاب «فاطمیان، کلام اسماعیلیه و مشروعیت» را اثری جامع در زمینه شناخت کلام اسماعیلیه ارزیابی کرده و نوشته است: نویسنده، دقیقاً به شناسایی عناصر مختلف، به خصوص منابع تأویلی، اثبات امامت، فقهی، تاریخی و فلسفی پرداخته است. این کتاب در فهرست نامزدهای سی‌ونهمین دوره جایزه کتاب سال در حوزه دین قرار دارد به این بهانه با بهناز کیباخی گفت‌وگویی انجام شده است که مشروح آن در ادامه می‌خوانید:
ضرورت تالیف این اثر با توجه به آثار مشابهی که درباره اسماعیلیه منتشر شده در چه بوده است؟
در تاریخ فاطمیان یکی از موضوعات قابل اعتنا موضوع مشروعیت سیاسی مذهبی این نظام تئوکراتیک و سازوکارهای آن است. محققان این حوزه تقریبا همه اذعان دارند که اصل امامت شیعه پایه و بنیان سیاسی مذهبی حاکمیت فاطمیان بوده است و داعی متکلمانی چون جعفر منصور یمن و قاضی نعمان و حمیدالدین کرمانی نقش بسزایی در تقویت اقتدار حکومت متبوع خود ایفا نموده اند، اما به نظر می‌رسید توجه به جنبه‌های تاریخی تولید گفتمان قدرت در نظام فاطمیان و همزمان توجه به سازوکار و مکانیسم فرآیند تولید کلام سیاسی فاطمیان چندان مورد استقبال نبوده است. این امر البته ممکن است به دلایل گوناگونی از جمله ضرورت ورود به کلام اسماعیلی و کالبدشکافی عناصر گفتمانی همسو با اقتدار در انواع آثار و تاریخ نگاری‌های اسماعیلی باشد که طبیعتاً نیازمند مطالعات تخصصی در حوزه کلام و بالتبع صرف زمان زیادی در شناسایی و گردآوری و جمع آوری دیتا از انواع منابع است و از سوی دیگر مشکل عدم دسترسی به منابع دست اول است که عمدتاً به صورت نسخه‌های خطی در مرکز مطالعات اسماعیلی لندن نگهداری می‌شوند. این موانع هر کدام به خودی خود می‌توانست اجرای پروژه ای را که برای اولین بار از تأثیر آراء کلامی‌اسماعیلیه بر مشروعیت فاطمیان پرسش می‌کند را به فراموشی بسپارد و یا دستکم آن را تا زمانی دور به تعویق بیاندازد. این اثر که در اصل رساله دکتری اینجانب است سال 1395 در دانشگاه الزهرا (س) با هدایت و راهنمایی سرکار خانم دکتر جان احمدی و با مشاوره آقای دکتر فرهاد دفتری و دکتر مهدی فرمانیان به انجام رسیده است.
در مورد ضرورت انجام این پروژه اجازه دهید خاطرنشان کنم مطالعات اسماعیلی در ایران که به نظر می‌رسد عمدتاً بر شاخه مطالعات فاطمیان متمرکز شده است نیازمند دستیابی به منابع جدید است که در دسترس محققان نیست، این پروژه راه را برای این وصول تا حدّی هموار کرد. از سوی دیگر پتانسیل مطالعات میان رشته ای در این حوزه به اندازه ای هست که هنوز دانشجویان و علاقمندان بی شماری بتوانند با ورود به مباحث جامعه شناختی، فرهنگی و اندیشه‌ای حتی با استفاده از تحقیقات کمی و میدانی به دستاوردهای علمی دیگری در تاریخ فاطمیان برسند. این پروژه با پیوند دادن علم کلام و تاریخ، از دو حوزه معرفتی نه چندان غریب یعنی علوم انسانی و تاریخ، تجربه زیسته فاطمیان را در مشروعیت بخشی به نظام خود چراغ راهی برای ما و آیندگان قرار می‌دهد.
شایان ذکر است که در این پژوهش برای نخستین بار در متن پژوهش تاریخی به شاخصه شناسی مشروعیت در کلام اسماعیلیه اقدام شده است. از آنجا که آراء کلامی‌اسماعیلیه مرکّب از عناصری است که عمدتاً حامل بار مشروعیت‌بخشی است این عناصر را می‌توان در چنین پژوهشی که رابطه تأثیرگذاری یک متغیر بر متغیر دیگر را مورد بررسی قرار می‌دهد، به عنوان شاخصه جهت سنجش و شناخت نتایج این تأثیرگذاری در نظر گرفت . بنا براین با اتخاذ این روش، برآیند تأثیر کلّ شاخصه‌های مشروعیت‌بخش بر متغیرِ تأثیرپذیر مشروعیت فاطمیان همان برآیند تأثیر آراء کلامی‌اسماعیلیه بر مشروعیت فاطمیان خواهد بود. از جمله شاخصه‌های مشروعیت بخش در کلام اسماعیلی می‌توان به تأویل، نصّ، علم و عصمت امام، جایگاه علوی امام، شأن تشریعی امام و سایر عناصر معطوف به اقتدار نام برد. مکانیزم این ارتباط تأثیرگذاری- تأثیرپذیری که در کانتکست تاریخی با هدف مشروعیت بخشی فعّال می‌شده در فصل چهارم این کتاب ذیل عنوان عوامل مؤثر در تولید کلام اسماعیلیه به تفصیل آورده شده است.
از دیگر نوآوری‌های این پژوهش رده بندی تاریخ نگاری فاطمیان بر مبنای ژانر ادبی- کلامی‌آنهاست. شناسایی سبک‌های مختلفی چون تأویلی، جدلی، فلسفی، منظوم و جز اینها در کلام اسماعیلی و رده‌بندی آثار در این گروه‌ها از جمله رهیافت‌های این پژوهش است.
شما در این کتاب به شناسایی عناصر مختلف در کلام اسماعیلی، به خصوص در منابع تأویلی، اثبات امامت، فقهی، تاریخی و فلسفی پرداخته اید این فرایند چگونه صورت پذیرفته است؟
در این پژوهش پیدا کردن عناصر یا شاخصه‌های مشروعیت بخش در کلام اسماعیلی یک ضرورت است چرا که شاخصه کلامی می‌تواند ما را به این رهنمون کند که آیا هدف تاریخی مورد نظر محقق شد یا نه و آیا برآیند تحقق این هدف قابل سنجش هست یا نه؟ در این معنا محقق قادر خواهد بود با استفاده از شاخصه کلامی‌برآیند تأثیرگذاری و تأثیرپذیری دو متغیر را ارزیابی کند و این هدفِ مورد نظر در این پژوهش است. از این رو عناصری مانند: تأویل، نصّ، علم و عصمت امام، شأن تشریعی امام و جز اینها به دلیل ارتباط مستقیم با موضوع تاریخی مشروعیت به عنوان شاخصه‌های مشروعیت بخش شناسایی شدند. مسلما خاستگاه این عناصر منابع تأویلی و اثباتی و فقهی و تاریخی و غیره بوده‌اند که اسماعیلیان فاطمی با پایان دوران صد ساله تقیّه و ورود به دوران ظهور شروع به تألیف و تصنیف این آثار مشروعیت‌بخش به نفع دولت متبوع خود کردند. مهم‌ترین چهره ادبی این دوران جعفر بن منصور الیمن است که توانست با آثار تأویلی خود مبانی نظری عقاید فاطمیان اسماعیلی را تا پایان دوران تثبیت یعنی نیمه قرن چهارم هجری به وسیله تأویل و باطنی گری محکم کند. جعفر با بازخوانی نامه عبیدالله مهدی در کتاب «الفرائض و حدود» تنها سند تاریخی معتبر در اثبات مشروعیت اولین امام فاطمی‌را از طریق انتقال نصّ ارائه داد که در آن سیادت او به عنوان ذریّه پیامبر در تفسیری جدید از دور نطقاء اثبات شده است. این اثر را از آنجا که با هدف اثبات استمرار امامت در ذریه امام صادق (ع) تولید شده است، می‌توان در زمره آثار اثبات الامامه ای فاطمیان قرار داد.
روند فرآیند تولید و بازخوانی اندیشه‌های نوین در ژانر تأویلی- فرجام شناختی با گذار از دوران انقلاب و استقرار نظام سیاسی سرعت گرفت و فاطمیان با سرعت و سهولت بیشتری به تولید مکتوبات پرداختند. ماهیت کلامی این آثار را می‌توان در اهتمام نویسندگان آنها در برهان آوری و بکارگیری روش‌های استدلالی همچون تمثیل و قیاس و جدل در اثبات حقانیت امامت درک کرد. این در حالی است که تأویل نصوص، دستمایه آثاری است که عمدتاً معطوف بر موضوع امام و امامت و حقانیت اوست. شاید بتوان گفت دو اثر المناظرات و العالم والغلام از نمونه‌های کلام جدلی فاطمیان در قبل از تأسیس یا آغاز دوران کلاسیک فاطمیان است که تأویلی نبوده و به دور از مباحث فرجام‌شناسی به اثبات اصول تفکر شیعیان اسماعیلی می‌پردازد. همچنین است کتاب تثبیت الامامه منصور بالله فاطمی در دهه چهارم تأسیس خلافت که در زمره آثار تثبیت الامامه ای کلام اسماعیلی قرار دارد و می‌توان آن را اولین اثر استدلالی در کلام سیاسی اسماعیلی دانست. با این اثر کلام سیاسی اسماعیلیان در ژانرهای متنوع ادبی نظیر جدلی و تاریخی و منظوم و حِکمی و جز اینها تنوع پیدا می‌کند و در سیر تاریخی خود تا پایان دوران اقتدار توسط قاضی نعمان و حمیدالدین کرمانی از نظر کمیّ و کیفی رشد معتنابهی را نشان می‌دهد.
اسماعیلیه در مطالعات پیشین» عنوان فصل دوم است؛ فصلی که در آن خوانندگان می‌توانند با آثار اسماعیلی پیش از فاطمیان مانند رسائل اخوان الصفا و خُلّان الوفاء آشنا شوندلطفا در این باره توضیح دهید و اینکه اساسا این آثار چه ویژگی‌های ممتازی دارند؟
در این فصل ضمن تقسیم‌بندی زمانی آثار به دوران قبل از فاطمیان و عصر فاطمیان به تحلیل به بررسی اهمّ منابع پرداخته شده است. در ذیل بررسی آثار قبل از فاطمیان، چند اثر مهم از جمله رسائل اخوان الصفا و العالم والغلام آمده است. رسائل اخوان الصفا به دلیل اهمیت هویتی، تاریخی و محتوایی آن به طور مبسوط در این زیرفصل مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. العالم والغلام نیز به عنوان اثری جدلی در عصر پیشافاطمیان که نمی‌تواند منسوب به منصورالیمن و فرزندش جعفر باشد نیز در اینجا بررسی شده است. با این که هر دو اثر در عصر پیشافاطمی‌یعنی قبل از تأسیس دولت آنهاست اما به دلیل مناقشاتی که بر سر زمان تألیف این آثار وجود دارد در این پژوهش به صورت مفصّل به بررسی آنها پرداخته شده است.
ساختار کلام اسماعیلیه و نظام معرفت‌شناسی آن چه شاخصه‌هایی دارد؟
ساختار کلام اسماعیلیه مبتنی بر نظام معرفتی و جهان شناسی اسماعیلیه است. این که اسماعیلیان بر چه مبنای معرفتی طرح جهان‌شناسی خود را ارائه دادند و درک آنها از جهان چگونه موجب بقای ایدئولوژی آنان شد، تنها با بررسی اجزا و عناصر معرفت‌شناختی کلام اسماعیلی مشخص خواهد شد. دو عنصر بنیادین معرفت‌شناختی اسماعیلیان تنزیل و امام است. بر این اساس شریعت که برای هدایت بشر نازل شده حاوی حقایق و معانی پنهان است. شناخت حقایق که تنها برای خواصّ میسّر است بر عهده مؤیِّد است که به واسطه علم به تأویل شایستگی هدایت و پیشوایی بشر را از سوی مبدع هستی داراست. تنها اوست که به واسطه علمی‌که از سلسله امامان پیشین به او انتقال یافته شایستگی کشف معنای تنزیل که بیان رموز هستی است را دارد. بواسطه تأویل است که امام در رأس حدود و در تطابق با نفس در عالم مبدعات قرار می‌گیرد. دومین نظام متقن در ساختار کلام اسماعیلی، جهان شناسی اسماعیلی است که متشکل از عناصر گنوسی و فیثاغوری، عناصر غالیانه، عناصر نوافلاطونی و جز اینهاست. در این موارد نظریات متفاوتی از سوی محققان ابراز شده است که به تفصیل در این پژوهش آورده شده است. در ساختار کلام اسماعیلی کیهان شناسی و کیهانزایی و نظریه ادواری پیامبران و نظریه تطابق عوالم علوی و سفلی با اسلوب و تفسیر خاصی تبیین شده است.
عوامل مؤثر در تولید کلام اسماعیلیه چه هستند؟
عوامل مؤثر در تولید کلام اسماعیلی را می‌توان در دو بخش بررسی کرد: عوامل فکری- فرهنگی و عوامل سیاسی- اجتماعی. عوامل فکری فرهنگی آن دسته از اتفاقاتی بودند که حیثیت، حقانیت و مشروعیت نظام را از نظر اعتقادی و فکری به چالش می‌کشید. در این گونه شرایط نیاز به تبیین مبانی نظری جدید و یا تغییر مواضع ایدئولوژیک امری ضروری و واجب بود. این نوع چالش‌ها که یا از درون شبکه دعوت و یا از بیرون آن سر می‌زد، داعیان را همواره در تلاش برای تولیدات جدید فکری و نظریه پردازی در جهت رفع بحران‌ها نگه می‌داشت. به عنوان مثال زمانی که فاطمیان در سال 402 هجری با اعلامیه بغداد علیه نسَب فاطمی‌آنان، خود را با بحران مشروعیت مذهبی و سیاسی روبرو دیدند حمیدالدین کرمانی متکلم فیلسوف داعی بزرگ فاطمی دست به کار شد و شروع به تدوین و چارچوب‌بندی نظریات اصیل اسماعیلیان کرد. او با نبوغی که داشت در رساله‌های متعددی از جمله تنبیه‌الهادی و المستهدی و همچنین در «رساله الکافیه فی الرّد علی الهارونی الزیدی» غیرفاطمی‌بودن نسب امامان فاطمی‌را تکذیب کرده است. نظریات او در آثار متنوعی از ردیه نگاری بر مطاعن گرفته تا نقد مکاتب فقهی حقوقی و تا برسد به آثار اثبات الامامه ای حاوی نظریات منحصربفردی از جمله نظریه عبادتین، نظریه امام حقّ و ضلال و نظریه فترت و نظریه اثبات حِکمی‌امامت است.
عوامل سیاسی اجتماعی نیز که مستقیماً معطوف به حوادث و چالش‌های فاطمیان با عباسیان در اوج بحران مشروعیت عباسیان و یا انتقال پایتخت به مصر است نیز به گونه ای دیگر محرّک تولید و یا بازتولید آراء و نظریات کلامی‌بوده است. شایان ذکر است که با گذار از دوران نهضت و تشکیل حکومت، شرایط ژئوپولتیک منطقه شمال آفریقا به شدت تحت تأثیر حکومت شیعی جدیدالتأسیس قرار گرفت و فاطمیان در ایجاد تحوّلات سیاسی و بازسازی ساختارهای اجتماعی در مغرب مستقیماً وارد عمل شدند. این تحوّلات موجد عواملی مهم و تأثیرگذار بر تولید آثاری بود که در راستای استراتژی دعوت و اعلام موجودیت سیاسی و عقیدتی فاطمیان و پاسخگویی به مخالفان در خارج از مرزهای مغرب و شمال آفریقا بکار گرفته شد.
آراء کلامی اسماعیلیه بر مشروعیت مذهبی و سیاسی فاطمیان چه تاثیری داشته است؟
در این پژوهش این فرضیه به اثبات رسید که آراء کلامی‌اسماعیلیه بر تقویت و ثبوت و استمرار مشروعیت فاطمیان تأثیر گذاشته است.